Gweithio gyda'n gilydd i archwilio ffyrdd eraill o fyw: Datblygu rhwydwaith tai dan arweiniad y gymuned yng Nghymru

Lousie Gray[1], Pat Gregory[1], Jonathan Hughes[2], Claire White[2], Neil Turnbull[3], Juan Usubillaga[3], and Juan Fernandez[3]

Cartrefi yw sylfaen ein bywydau. Maent yn hanfodol i'n hiechyd a'n lles corfforol a meddyliol. Ac eto, yn aml iawn, mae'r system dai yn methu pobl sydd ei hangen fwyaf.?Yn syml, nid oes gennym y nifer na'r math cywir o gartrefi, neu nid yw'r rhain yn wirioneddol fforddiadwy i lawer o bobl. Ers diwedd 2023, dechreuodd cydweithrediad rhwng Cwmpas, Co-op Dan Do a gr?p o ymchwilwyr ym Mhrifysgol Caerdydd. Arweiniodd y cydweithrediad hwn at sicrhau cyllid i drefnu cyfres o weithdai i drafod heriau cyflwr presennol tai dan arweiniad y gymuned yng Nghymru a’u heriau ar gyfer y dyfodol, o gwmpas tri phrif bwnc: 1. Manteision a Fforddiadwyedd, 2. Tir a Chyllid, a 3. Cynllunio a Llywodraethu.

Hyd yn hyn, mae ystod eang o bobl sydd a phrofiad byw o dai dan arweiniad y gymuned, yn ogystal ag ymarferwyr proffesiynol, cynrychiolwyr o sefydliadau proffesiynol, swyddogion y llywodraeth, ac academyddion, wedi dod i’r digwyddiadau hyn.

?Mae ein dull o ymdrin a'r prosiect yn cael ei lywio gan Egwyddorion Ymchwil Gweithredu Cyfranogol ac fe'i hysbrydolir gan alwad yr addysgwr ac athronydd o Frasil Paolo Freire (2017 [1970]) i weithio gyda chymunedau yn hytrach na dros gymunedau – hefyd yn egwyddor allweddol o ddull creu lleoedd. Mae cyd-ddylunio'r gwaith yn hyrwyddo defnyddioldeb ymarferol i bawb sy'n gysylltiedig, sef rhywbeth rydym yn credu sy'n allweddol mewn prosiectau tai a arweinir gan y gymuned, gan fod angen arnynt gyfranogiad rhanddeiliaid lluosog a llywio bydysawd cymhleth o bolis?au, gweithdrefnau ac arferion.

Mae'r term tai dan arweiniad y gymuned yn cwmpasu sawl model gan gynnwys Tai Cydweithredol, Cyd-drigo, Ymddiriedolaethau Tir Cymunedol, Tai Hunangymorth a Sefydliadau Rheoli Tenantiaid. Mae'n cynnwys pobl yn dod at ei gilydd i benderfynu pa fath o gartrefi a chymunedau y maent am fyw ynddynt. Mae cymunedau'n chwarae rhan ganolog wrth greu cartrefi gweddus a fforddiadwy. Nodweddir cynlluniau tai dan arweiniad y gymuned drwy ddarparu tai sy'n fforddiadwy am byth, a thrwy hynny, darparu llawer mwy o sicrwydd i gymunedau lleol wrth ddiwallu anghenion tai a chynnig cyfleoedd a buddion newydd ar gyfer datblygu economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol cynaliadwy yn lleol. Nid yw'n fodel sy'n addas i bawb, ac mewn gwirionedd, gellir ei addasu a'i fowldio i greu cynigion dylunio pwrpasol sy'n ymateb i ffactorau gofodol a chymdeithasol penodol mewn cymunedau lleol.

Mae synergedd clir rhwng tai a chreu lleoedd dan arweiniad y gymuned, yn enwedig gan fod y ddau yn rhoi pobl wrth wraidd prosesau dylunio a datblygu, gyda'r nod clir o wella bywydau pobl a meithrin ymdeimlad o berthyn. Mae Canllaw Creu Lleoedd Comisiwn Dylunio Cymru yn nodi’r canlynol:

''Mae creu lleoedd yn rhoi pobl wrth galon y broses ac yn arwain at leoedd sy'n fywiog, sydd a hunaniaeth glir, a lle gall pobl ddatblygu ymdeimlad o berthyn' (Canllaw Creu Lleoedd 2020 CDC)

Caiff rhai o nodweddion tai dan arweiniad y gymuned sy'n helpu i roi’r gwaith o greu lleoedd ar waith eu dangos gan y syniadau canlynol:

• Y Gymuned fel yr Arbenigwr – preswylwyr yw'r arbenigwyr yn y cymunedau lle maen nhw'n byw neu'n dymuno byw.
• Creu llefydd, nid tai yn unig – mae creu lleoedd wrth wraidd pob penderfyniad wrth ddatblygu tai dan arweiniad y gymuned, wrth i gymunedau ymdrechu i greu lleoedd lle gallant ffynnu. Mae gweledigaeth ac egwyddorion a rennir yn allweddol i oresgyn rhwystrau gyda pharodrwydd i fireinio, addasu a newid heb gyfaddawdu ar greu 'lle'.
• Partneriaethau – mae datblygu tai dan arweiniad y gymuned yn cynnwys sefydlu cysylltiadau a rhwydweithiau gydag amrywiaeth o bobl a sefydliadau i ddatblygu cyfrifoldebau ar y cyd sy'n mynd y tu hwnt i fodelau trafodaethol cleient-broffesiynol traddodiadol.
• 'Cadw lleoedd' – nid yw creu lleoedd byth yn dod i ben, ond yn hytrach, mae’n datblygu’n gadw lleoedd. Mae lleoedd a phobl yn newid bob amser, ac felly mae angen i leoedd addasu i anghenion newydd ac ystyried cynaliadwyedd hirdymor.

Mae creu lleoedd wedi dod hyd yn oed yn fwy hanfodol i bopeth yr ydym yn dyheu am ei gyflawni yn ein cymunedau. Gellir dadlau bod effaith y pandemig wedi ein galluogi i fyfyrio ar ble rydym yn treulio'r rhan fwyaf o'n hamser, gwerthfawrogi gofodau yn ein cymunedau, a meddwl sut y gallwn eu gwella. Y profiadau personol a chymunedol hyn sy'n ganolog i'r ffordd y mae ein cymunedau'n esblygu.

Rydym yn obeithiol y bydd ein prosiect yn helpu i osod y sylfaen ar gyfer sgyrsiau ffrwythlon rhwng rhanddeiliaid allweddol mewn prosesau datblygu tai dan arweiniad y gymuned, yn ogystal ag ymchwil effeithiol y gallant ei defnyddio i hwyluso’r gwaith o greu datblygiadau tai dan arweiniad y gymuned yn dilyn dull creu lleoedd.

?

?l-nodiadau

Mae Cwmpas, a elwid gynt yn Ganolfan Cydweithredol Cymru, yn asiantaeth ddatblygu sy'n canolbwyntio ar adeiladu economi decach a gwyrddach a chymdeithas fwy cyfartal, lle mai pobl a'r blaned yw’r flaenoriaeth. Sefydlwyd Cwmpas ym 1982, a’u cenhadaeth yw newid y ffordd y mae ein heconomi a'n cymdeithas yn gweithio. Mae Cwmpas yn sefydliad nid-er-elw sy'n cefnogi twf economaidd Cymru, yn helpu cymunedau i ddod yn gryfach ac yn fwy cynhwysol ac yn ei dro yn cefnogi pobl yng Nghymru i wella eu bywydau a'u bywoliaeth drwy gyflawni ystod o brosiectau sy'n helpu busnesau cymdeithasol i dyfu; helpu pobl i ddysgu sgiliau digidol, helpu pobl i sefydlu eu cwmn?au cydweithredol eu hunain ym maes gofal a thai a helpu pobl i fuddsoddi yn eu cymuned.

Mae Cwmpas yn un o lofnodwyr Siarter Creu Lleoedd Cymru.

O fewn Cwmpas, mae'r rhaglen Cymunedau’n Creu Cartrefi yn bodoli i gefnogi pobl a chymunedau i ddatblygu eu cynlluniau tai dan arweiniad y gymuned eu hunain. Mae'n cael ei ariannu gan Sefydliad Nationwide a Llywodraeth Cymru. Gellir gweld rhagor o wybodaeth am y rhaglen trwy'r ddolen hon: Cymunedau yn Creu Cartrefi - Cwmpas.

?

Mae Co-op Dan Do yn gr?p cymunedol nid-er-elw sy'n dymuno bod yn berchen ar dir a’i ddatblygu ar gyfer menter gydweithredol a thai. Ein nod yw sefydlu byw mewn modd fforddiadwy a bach ei effaith? mewn eco-gartrefi, wedi'u lleoli mewn tirwedd permaddiwylliant a gynlluniwyd ar gyfer harddwch, bioamrywiaeth a chynhyrchiant.? Bydd Dan Do yn datblygu tua 20 o eco-gartrefi effaith isel i bobl, o leiaf 50% y mae arnynt angen tai (fel y'i diffinnir gan awdurdodau lleol). Datblygiad deiliadaeth gymysg, bydd rhai pobl yn rhentu, eraill yn berchen ar gyfran o'u cartref. Cymuned greadigol a chefnogol, aml-genhedlaeth, byddwn yn cynnwys pob aelod yn ddemocrataidd wrth wneud penderfyniadau.

?

Mae Prifysgol Caerdydd yn aelod o Gr?p Russell, sy’n cynnwys 24 o’r prifysgolion ymchwil-ddwys mwyaf blaenllaw ym Mhrydain. Mae'r prosiect hwn, sef 'Ffyrdd amgen o fyw: Datblygu rhwydwaith tai dan arweiniad y gymuned yng Nghymru [Rhif 525431]' yn cael ei ariannu gan Gyngor Ymchwil y Celfyddydau a'r Dyniaethau (AHRC) drwy eu Cyfrif Cyflymu Effaith (IAA) a'i nod yw lledaenu ymchwil bresennol a chefnogi’r gwaith o greu rhwydwaith tai dan arweiniad y gymuned. Cynhelir yr ymchwil gan Ysgol Pensaern?aeth Cymru, gyda chefnogaeth gan yr Ysgol Daearyddiaeth a Chynllunio, ac mae'n cyd-fynd a chenhadaeth ddinesig y brifysgol.

?

Cyfeirnodau:

Freire, P. 2017. Pedagogy of the Oppressed. Y DU: Penguin Random House.

Comisiwn Dylunio Cymru (2020). Canllaw Creu Lleoedd.

?

[1] Coop Dan Do

[2] Cwmpas

[3] Ysgol Pensaern?aeth Cymru, Prifysgol Caerdydd