De verrassende bijbel, een verhaal over deze wereld anders.

Over nieuw geloofsverstaan: een omweg naar solidariteit??

Sinds mijn terugtreden als directeur van Solidaridad nam ik de tijd om bij te lezen. Boeken waar ik met een veeleisende baan niet aan toe was gekomen: literatuur, politiek en economie. Ook nam ik de tijd voor eerder gelezen boeken, die voor herlezing in aanmerking kwamen. Interessant om te zien wat ik decennia geleden van commentaar voorzag of zorgvuldig onderstreepte. De markeerstift bestond nog niet. Toentertijd deed ik vooral studie naar geschiedenis en theologie. Ik was niet met de voorbereiding op een baan bezig. Ik wilde de wereld begrijpen, levend in de turbulente jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw. Geen huisje was heilig voor de aanstormende naoorlogse generatie!

Directe aanleiding voor mijn opnieuw opgevatte studie zijn de verzoeken om bij groepen in het land langs te komen en mijn verhaal te doen. Groepen van progressieve christenen - of beter, wat daar nog van over is. Ik was van den beginne betrokken bij Kritische Gemeente IJmond, een van de grotere basisgemeenten in ons land. De laatste kerk-redacteur van De Volkskrant, Richard Auwerda, heeft nauwgezet verslag gedaan van deze boeiende plek van kerkvernieuwing in de publicaties ‘ Welkom en ongewenst ‘ (1971) en ‘Kerk van onderen’ (1975).?

In de jaren tachtig werd ik landelijk co?rdinator van de ‘Basisbeweging van kritische groepen en gemeenten’ (1979-1984) en trok het land door om kerkvernieuwing aan te jagen en maatschappij betrokken acties te stimuleren. Aansluitend, toen als medewerker van Solidaridad, heb ik talrijke spreekbeurten verzorgd om de ‘Adventsactie’ van Solidaridad bij parochies en gemeenten onder de aandacht te brengen, tot 2010.?

Solidaridad was een interkerkelijk organisatie; een samenwerkingsverband van zeven kerken. Maar na de eeuwwisseling sloot het kerkelijk ontwikkelingswerk zich weer op in de eigen zuil door de vorming van het protestantse ‘Kerk in Aktie’ en het katholieke Cordaid. Aan de basis verschrompelden de actieve? MOV-? en ZWO-groepen. Toen de conservatieve bisschoppen in 2010 kwamen met hun beleidsnota ‘Kerken helpen kerken’ en daarmee afscheid namen van het eerdere beleidskader ‘Kerken helpen armen’ was er geen gezamenlijke toekomst meer.?

Solidaridad behoort tot de diaconale traditie, de betrokkenheid bij de wereld. Eenmaal bevrijd van het kerkelijk toezicht kon Solidaridad omgevormd worden tot een netwerk van ‘mensen van goede wil’ uit alle continenten, van alle kleur, religie en achtergrond. Een energieke doorstart wordt mogelijk met versnelde groei van financi?le middelen en daadkracht. Solidaridad Network is een dynamische organisatie.

Tijdens mijn recente ronde door het land is telkens de vraag van de bekenden van weleer: ‘hoe kijk jij terug op de periode met hoop op kerk- en maatschappij vernieuwing - waarvan we aannamen dat ze hand in hand zouden gaan?’??

Gedeeld wordt de bevinding dat plekken van kerkvernieuwing een doorgangshuis bleken te zijn. Een doorgang met verschillende uitgangen; vooral naar buitenkerkelijke verbanden. Vaak overheerst een gevoel van gemis. Ik hoor de verzuchting dat de kinderen van de kerk-vernieuwers van weleer nauwelijks behoefte blijken te hebben aan een eigentijds geloofsverstaan.?

Waar halen we dan wel inspiratie vandaan’, woorden die verleiden tot het goede? Hoe organiseren we in tijden van individualisering verandering?

De progressieve christelijke basisbeweging is inmiddels ter ziele; de liederen van - de late? - Huub Oosterhuis zijn uit de liedboeken van de kerken geschrapt. Pax Christi is Pax geworden, het IKV is historie. De Kritische Gemeente IJmond, de inspiratie in mijn jeugd, is bij de wisseling van de generaties opgeheven. Kerkvernieuwing is op veel plekken vastgelopen, soms ook door bruut optreden van bovenaf.?

Binnen de kerken verschoof het engagement met de samenleving naar een naar binnen gekeerde geloofsbeleving. Vooral is leegloop aan de orde. Van een volkskerk naar een kerk van een kleine - voor de buitenwereld weinig inspirerende - minderheid. De lezing van de bijbelse verhalen is weer overwegend orthodox. De kerken zijn in toenemende mate conservatief, charismatisch, reactionair zelfs.? Wat resteert is te vaak een plek waar de moderne burger niet meer bij wil horen.??

Uit de periode van het verzet tegen de plaatsing van kruisraketten in de jaren zeventig herinner ik me een gesprek tussen Mient Jan Faber (IKV) en Jan ter Laak (Pax Christi). Onderwerp was de suggestie van Ter Laak om een brochure uit te geven met een theologische motivatie tegen kernbewapening en hij gaf direct een eerste schets van een verhaallijn. De reactie van Faber liet aan duidelijkheid niets te wensen over: ‘Bestonden er in bijbelse tijden al kernwapens dan? Gaan we niet aan inlegkunde doen? Ik vind zo’n argumentatie wel een omweg om te komen tot wat toch gewoon humaan is’. De brochure is er bij mijn weten niet gekomen.

Faber was überhaupt kritisch over de ‘vredestichtende’ rol van kerken, bijvoorbeeld tijdens de burgeroorlog op de Balkan. Nationalisme bleek het sterkste geloof te zijn? De katholieken in Kroati? steunden hun oorlog, de orthodoxen in Servi? hun strijdmakkers en de moskee koos partij voor hun Bosnische geloofsgenoten. En de oorlog werd een genocide.?

Waarom zou een nieuwe generatie nog de moeite nemen om de bijbel te lezen en zijn ‘ware’ betekenis te leren verstaan? Is het geen lange weg of omweg om tot bevindingen te komen die ook door meer recente bronnen, kennis, inzichten en ervaringen geijkt kunnen worden? Wil je überhaupt nog in verband gebracht worden met kerken die teleurstellen en een verhaal dat te vaak misbruikt is? Het krediet lijkt verbruikt.?

Tijdens mijn ontmoetingen met mijn generatiegenoten op allerlei plekken in het land? - geboren in de turbulente jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw - deel ik mijn verstaan van dat ‘oude verhaal over die intrigerende Joodse man uit Galilea’ en komen we in gesprek over oude en nieuwe bronnen van inspiratie voor het urgente politieke programma voor - wat tegenwoordig heet - duurzame en inclusieve vernieuwing van onze wereldsamenleving.??

Mijn onderstaande uitleg van de messiaanse traditie is voor de gangmakers van toen herkenbaar en? inspirerend, zo bleek me, maar wordt vaak door onze kinderen gezien als een omslachtige of overbodige route - een omweg -? als ori?ntatie op de wereld. Hebben ze gelijk?

NR

***************************************

DEZE WERELD ANDERS

Over het tegen-evangelie dat de wereld zou veranderen

Betekenis wordt niet direct vrijgegeven

Voor het verstaan van de bijbel moet de nodige moeite gedaan worden. Niets is wat het op het eerste gezicht lijkt. In de laatste twee eeuwen is er veel modern bijbelonderzoek gedaan met verrassende bevindingen. Veel van dit werk is aan gelovigen onthouden ‘om geen twijfel te zaaien’. Maar mogelijk is juist daarom het contact met nieuwe generaties verloren gegaan.

De eerste uitdaging is de vertaling van de overgeleverde teksten. Het gaat daarbij om het Hebreeuwse schrift, zoals zich dat door de eeuwen heen ontwikkeld heeft, of om het Aramees - de taal die Jezus sprak - of om het Grieks van de Grieks joodse diaspora, of ten slotte om de vertaalslag vanuit het Latijn van de Romeinen en de geschoolden in de vroege kerk. Woorden hebben een specifieke gevoelswaarde waarbij een simpele vertaling niet volstaat.

Ten tweede, een bijbelse tekst heeft twee registers:?Het eerste register is een specifieke woordenschat, grammatica en syntaxis die een andere denkwijze en onuitgesproken voorstellingen in zich dragen. Een oud boek heeft volledig andere taalstructuren dan meer recente teksten. Ze zijn niet van onze tijd, van onze maatschappij en cultuur. We hebben letterlijk met een vreemde tekst van doen. Aan die vreemdheid zullen we ons met overgave moeten toewijden.?

Het tweede register is de maatschappij waarin de tekst ontstond. Een tekst zonder zijn maatschappelijk achtergrond bestaat niet. Het begrijpen van de maatschappelijke en politieke context van de overgeleverde teksten is de sleutel tot het verstaan. We spreken dan over het geheel van de antieke geschiedenis: van de oud-oosterse maatschappijen in de dagen van het Perzische Rijk, van de hellenistische koninkrijken,en ten slotte van het Romeinse Rijk; een periode van in totaal duizend jaren.?

Een politiek maatschappelijke lezing is nodig om betekenis te ontrafelen. Dat is bijzonder als een ‘religieus’ boek verwacht wordt. Politiek betekent hier het antwoord op de vraag ‘hoe wij zullen samenleven’.?

Ten derde: De teksten waren niet bedoeld om te lezen, maar om hardop voor te lezen. Zinsneden zijn adem-eenheden - in een ademtocht uitgesproken. In een analfabete samenleving nam de lezing doorgaans de vorm aan van horen; de tekst werd uitgeroepen. Lezing gebeurde collectief in het leerhuis. Ons lezen is individualistisch. Teksten om te horen doen ons vreemd en ongemakkelijk aan.?

Ten vierde: De bijbelse geschiedschrijvers stellen het verleden in dienst van het heden.

Zo is de TeNaCH - het Oude Testament - een lezing van de geschiedenis van de eerste Joodse gemeenschap in het licht van het toenmalige standpunt: het Perzische rijk van het hellenisme. En de Messiaanse Geschriften - het Nieuwe Testament - zijn een lezing van de actualiteit gezien vanuit de vernietigende kracht van het Romeinse Rijk met het oog op een bevrijde toekomst.?

Het gaat hier niet om de vraag of iets ‘waar’ gebeurd is, maar om wat het verhaal bij de lezer of hoorder doet. Welke beweging wordt losgemaakt in de eigen en bijgevolg ‘andere’ context??

Bovendien wordt er geschreven vanuit latere kennis. We zullen zien dat het perspectief na de vernietiging van de Tempel in Jeruzalem - in het jaar 70 - het perspectief is voor de verhalen over de levensweg van Jezus, veertig jaren eerder. Een lastig uitgangspunt voor de moderne mens die graag historiciteit en bewijs ziet.??

Ten slotte: bijbellezers zijn in de verleiding gekomen om de teksten te interpreteren als eeuwige waarheden, losgezongen van de tijd waarin deze op schrift zijn gesteld. Ze dreigen daarmee hun ware betekenis te verliezen en daarmee hun relevantie voor nieuwe generaties. De bijbel waarderen als eeuwige waarheid ‘van kaft tot kaft’ klinkt als trouw aan de Geschriften maar verloochent deze in onwaarachtigheid.??

De bijbel is contextueel en het oude verhaal zal door nieuwe generaties verder geschreven en geleefd dienen te worden.?

Jezus, mondelinge overlevering

Er zijn geen directe bronnen over de woorden en daden van Jezus. Jezus heeft zelf niets op schrift gesteld; geen brief, artikel of boek geschreven. Geen geautoriseerd interview afgegeven. Uiteraard zijn er geen geluids- of beeldopnamen. Geen e-mail bericht of youtube filmpje is beschikbaar.?

Bijbelteksten berusten op mondelinge overlevering en die is vluchtig. Verslaggeving wordt weliswaar niet ‘bedacht’ maar samengesteld op basis van datgene wat de auteur gehoord heeft of wat eerder opgeschreven is. Mondelinge overlevering is kwetsbaar. Er is dan ook een permanent debat over de ‘echte’ woorden en daden van Jezus.

Modern bijbelonderzoek heeft aannemelijk gemaakt dat Jezus is geboren drie of vier jaar voor het jaar 0 van de christelijke jaartelling. Een premature geboorte dus. Naar schatting is Jezus in het jaar 30 gekruisigd en hij is daarmee niet ouder geworden dan 33 of 34 jaar. Zijn publiek optreden heeft maximaal drie jaren geduurd; maar meer waarschijnlijk nauwelijks een enkel jaar. In korte tijd is veel los gemaakt; hij heeft indruk gemaakt. Er was sprake van een explosie van menselijkheid.?

Geen enkel feit uit Jezus’s leven kan met zekerheid worden gedateerd. De bijbel is geen historisch document, maar een verhaal als stem in het gebeuren. De evangeli?n zijn niet door? tijdgenoten en directe getuigen opgetekend; want geschreven tussen het jaar 71 en 90. Veertig jaren later. Er is dus een belangrijk onderscheid tussen de beschreven tijd en de tijd van opschrijven.?

Als er staat ‘Jezus sprak’ dan staat er eigenlijk ‘de evangelist zegt dat Jezus zei of had kunnen zeggen’. Uit vergelijking van de vier evangeli?n wordt duidelijk dat wat opgetekend wordt ook gekleurd is door de vragen die bij de beoogde lezersgroep leven. Iedere evangelist heeft zijn eigen doelgroep en dat verklaart mede de verschillen tussen de vier in de bijbel opgenomen evangeli?n. Zonder kennis van de auteur en de geadresseerden is er geen betekenis.?

Omdat Mattheüs en Lucas het als eerste opgetekende ‘evangelie volgens Marcus’? als hun belangrijkste bron nemen zijn de verschillen niet heel groot; Johannes verhaalt en interpreteert vrijer. Maar zonder Paulus hadden we nooit van Jezus gehoord. Paulus behoorde niet bij de eerste groep volgers (de twaalf apostelen) en hij heeft Jezus dan ook niet persoonlijk gekend.? Zijn referenties aan Jezus zijn van horen zeggen. Aanvankelijk deed Paulus ijverig mee met de de eerste christenvervolgingen. Zijn bekering in Damascus bracht het keerpunt. Paulus prediking zal na dertig ijverige jaren bruut be?indigd worden in Rome waar hij ter dood wordt gebracht onder keizer Nero (58-64). Gelijktijdig met Petrus. Christen zijn was toen een riskante keuze.? De brieven van Paulus - en de brieven die? aan hem worden toegeschreven - aan de eerste christengemeenten zijn een belangrijke bron voor de schrijvers van de evangeli?n.?

Wat de evangeli?n gemeen hebben is dat ze alle geschreven zijn na de verwoesting van de Joodse tempel in Jeruzalem in het jaar 70. Dit tomeloze geweld van de Romeinen zal het perspectief op het optreden van Jezus, veertig jaar eerder, sterk gaan kleuren, In retro perspectief.

Verwoesting van de Joodse tempel als ‘evangelie’- zijnde goed nieuws.?

In 66 n.C. brak de Joodse oorlog uit. Deze allesvernietigende oorlog wordt ten onrechte voorgesteld als een oorlog tussen de Romeinse bezetter en de Joodse bevolking in Palestina. Een oorlog die 7 jaren zou duren, tot het jaar 73. Preciezer is het om de oorlog te begrijpen als een sociale opstand van de brede volksmassa tegen onderdrukking en slavernij, waarbij de Romeinen ten gunste van de Joodse leidinggevende klasse ingrepen. De Joodse bovenlaag - politiek en religieus - collaboreerde met de Romeinse overheersers voor gewin.?

Het joodse verzet kreeg in 70 na Christus de genadeslag met de verwoesting van de tempel in Jeruzalem. De tempel wordt als kosmopolitisch centrum van alle joden in het Romeinse Rijk nooit meer herbouwd.?

Flavius Josephus, geschiedschrijver in Romeinse dienst, geeft in zijn boek ‘ De Joodse Oorlog’ aan dat de belegering aan meer dan 1.100.000 mensen het leven heeft gekost en dat daarbovenop nog 97.000 krijgsgevangenen zijn gemaakt. Aan deze triomfantelijk gepresenteerde getallen wordt getwijfeld; maar dat er sprake is geweest van een dramatisch bloedbad leidt geen twijfel. De Romeinen vierden hun overwinning op grootse wijze in een triomftocht terug naar Rome. De buit, de kostbaarheden uit de tempel, werd feestelijk getoond aan het Romeinse publiek. De menigte salueerde met acclamaties. Zo werd de ‘goede boodschap’ van de overwinning ten volle beleefd. Deze keizerlijke propaganda heette ‘evangelie’.

Het moet een ongekende provocatie geweest zijn om de verhalen over Jezus eveneens evangelie (goede boodschap) te gaan noemen. Zoals Marcus stoutmoedig en rebels in het jaar 71 deed, als eerste evangelist schrijvend in het centrum van de macht, Rome. Kort na de verwoesting van de tempel door keizer Titus in het jaar 70. Het kan niet anders dan een tegenevangelie worden, een getuigenis tegen de ideologie van de Romeinse onderdrukker. Evangelie wordt een nieuw literatuurgenre dat heen en weer gaat tussen de beschrijving van het leven van Jezus en de gebeurtenissen rond de Joodse Oorlog.

Dit latere perspectief verwoordt het dilemma van de kruisiging. Immers, door de brute vernietiging van het Joodse land en haar bewoners was er twijfel gerezen over de boodschap van Jezus over de overwinning van rechtvaardigheid en liefde.??

Jezus optreden opgetekend

De overwinning van het brute geweld van de Romeinen kleurt het later opgetekende levensverhaal van Jezus. De sporen zijn legio: niet openlijk en direct inzichtelijk, maar geformuleerd in codetaal. Je gaat het pas zien, als je het door hebt.?

De taal van verzet is allegorisch (spreekt in beelden), metaforisch (niet letterlijk bedoeld), of bedient zich van parabels en gelijkenissen, slechts begrijpelijk voor de goede verstaander. Directe verstaanbaarheid zou censuur of geweld oproepen. De woorden van Jezus worden magistraal volgens deze spreekwijzen geframed om het conflict met de Romeinen en de Joodse priesterlijke elite zoveel mogelijk te vermijden. Verhullen om te bewaren is van alle tijden.?

Zijn taalgebruik maakt ook duidelijk dat Jezus wars is van leerstelligheid en dogma’s. Hij stelt een wedervraag en daagt zijn gehoor uit om zelf na te denken en eigen keuzes te maken. Orthodoxie is hem vreemd. Orthopraxis - daden van solidariteit - is kenmerkend voor hem. Zijn optreden is bevrijdend.?

Het verhaal van de evangeli?n laat Jezus exact de route afleggen van het Romeinse leger van Galilea naar Jeruzalem om hun vernietigende werk van de omverwerping van de tempel te verrichten als dieptepunt van de Joodse oorlog. De parallel tussen de weg van Jezus en de weg van het Romeinse leger, als een spoor van bloed en verwoesting, is de hoofdstructuur van de evangeli?n. Te beginnen bij het eerst nagelaten evangelie van Marcus en vervolgens met verschillende accenten overgenomen door Mattheus, Lucas en Johannes.?

De historische situatie van het jaar 30 (de kruisdood van Jezus) en die van het jaar 70 (de verwoesting van de tempel) is verschillend, maar het verbindend element is dat wat in beide gevallen tegen de gevestigde orde ingaat -het messiaanse- wordt uitgeschakeld. Wat resteert is geweld en woestenij.?

De verwoestende ervaring van het recht van de sterkste maakt het bijna onmogelijk om nog over recht en bevrijding te kunnen denken. Hier is het woordpaar opstand - opstanding interessant. Zij die belang hebben bij de status quo wijzen het onderlinge verband absoluut af. Terwijl de onderdrukte klasse het geloof in de opstanding als codetaal gebruikt om de opstand tegen het heersende onrecht te beschrijven en te rechtvaardigen. De codetaal van ‘opstanding’? is geloofstaal voor het opstaan voor recht en vrede onder de mensen.

Jezus en de TeNaCH

Als joodse jongeman was Jezus bekend met de Hebreeuwse bijbel van het Jodendom met een convergente structuur gericht op de Thora, het joodse land en?het heiligdom in Jeruzalem. Het gebod van afzondering van de volkeren stond centraal.

Jezus was een jood geboren in Galilea, in het arme noordelijke deel van Palestina. Ver weg van Jeruzalem waar de wereldlijke en geestelijke macht samengebald was. Het gezag van Jezus om de Thora te mogen uitleggen werd telkens aangevochten. Hij had immers geen mandaat vanuit de joods priesterlijke elite. Hij behoorde niet tot de bubble van de leden van het Sanhedrin, het bestuurscollege van Jeruzalem. Hij was geen telg uit de machtige priesterlijke families van de sadducee?n of de farizee?n. Jezus was geen priester, maar een gewone ‘leek'. Dat het volk hem ‘rabbi‘ noemde irriteerde de priesterlijke kaste. Hij liet zich dopen door Johannes de doper, die als een zonderling bekend stond. Jezus was niet bij de rabbijnen in de leer geweest en, volgens de joodse regels, op geen enkele wijze bevoegd over God en zijn wil te spreken. Vragen over zijn mandaat ontweek hij. Dit alles maakte hem onuitstaanbaar.?

Jezus heeft geen kerk gesticht - het was in zijn hoofd niet opgekomen. Hij stelde de corruptie van de priesterlijke elite aan de kaak met de de tempelreiniging. De omverwerping van de tafels van de geldwisselaars in de tempel was een regelrechte provocatie. De tempel bestempelen als een rovershol gaat in tegen de priesterlijke macht en verrijking. Jezus kende zijn klassiekers; de profeet Jeremia had de typering hol van rovers eerder gebruikt om de verwording van de tempel van zijn tijd aan te klagen.?

Toen Jezus vermoord werd, was er niets geregeld. Alles wijst er? op dat hij rekening hield met een gewelddadige dood; opstaan en tegenspraak werd immers altijd genadeloos afgestraft. Wellicht kwam de kruisdood ook voor hem toch nog onverwacht snel. Het is logisch dat het laatste bericht over hem moet gaan over ‘het lege graf‘ als het ultieme tegenbeeld van het praalgraf van de machtigen.??

Ten tijde van Jezus waren er twee interpretaties van de joodse bijbel: de profetische traditie die teruggaat op de exodus ervaring (de uittocht uit het slavenhuis Egypte) met een nimmer aflatende eis tot sociale gerechtigheid en de priesterlijke traditie, die alles wat afwijkt van de natuurlijk orde onrein verklaart.?

Het priesterlijk denkraam is rein - onrein met voorschriften m.b.t reinigingsriten, cultus, kledingvoorschriften, spijswetten, sabbatsheiliging etc. Deze interpretatie is voorbehouden voor de Joden en sluit mensen en volkeren uit en wordt gezien als heilig en eeuwig. Het is het normenstelsel van de elites, wereldlijk en geestelijk, die zich niet bekommeren om het lot van het volk.

De profetische traditie gaat over bevrijding uit maatschappelijk onrecht en maakt mensen vrij. Het denkraam is gave - schuld. De schepping is een gave voor allen. Als er onrecht onder de mensen heerst door scheve maatschappelijke verhoudingen laadt de mens schuld op zich en is herstel geboden. Er zal recht gedaan worden, is het visioen. Deze interpretatie sluit mensen en volkeren in en wordt gedragen door onderdrukten.?

Jezus plaats zichzelf evident in de profetische traditie en radicaliseert deze traditie op vier kernthema’s om vervolgens de betekenis van zijn boodschap te verbreden naar alle volkeren.?

In zijn dabar (woorden & daden) worden vier maatschappelijke tegenstellingen radicaal opgeheven; politiek - (jood/griek), sociologisch (vrije-slaaf), gender ( mannelijk/vrouwelijk) en economisch (rijk/arm).?

Deze opstelling zal hem in conflict brengen met de elites - de religieuze en politieke - en zij zullen hem eendrachtig en hardvochtig ter dood brengen.?

Na de politieke moord op Jezus door een intimiderende openbare kruisiging (het bevel kwam immers van Pontius Pilatus, de Romeinse gezagsdrager), gelijktijdig met twee guerrillastrijders, was de ontreddering bij zijn volgelingen groot.?

Geldt voor Jezus niet dat zijn originaliteit verloren is gegaan in de orthodoxie van zijn volgelingen en slechts nog als een tegenstem hoorbaar is?? Vermoedelijk zou hijzelf de grootste criticus zijn van veel wat later op zijn gezag wordt verkondigd. Een lot dat veel vernieuwers treft.

De diaspora

Na de mokerslag van de Romeinse overwinning in 74 verspreidde de eerste christenen - in het voetspoor van de Joodse diaspora - zich? over het Romeinse Rijk. Er kwam nog een tweede Judese opstand tegen Rome - 132 of 135-? en de verwoestingen die de nederlaag bracht, leidden tot een verdere verspreiding.?

Naar schatting maakte de joodse en vroeg - christelijke gemeenschappen ruim 10%? van de bevolking in de steden van het Romeins rijk uit. De christenen waren vooral te vinden onder de handwerkers en dienstverleners in de steden. Hun onderlinge verbondenheid oefende aantrekkingskracht uit. De toestroom, vooral van vrouwen, valt moeilijk te verklaren als de gedragspatronen geen nieuwe richting hadden gewezen.?

De macht van Rome raakte geleidelijk in verval. Bij de opkomst van Rome als heersende macht in het Middellandse Zeegebied waren grote gebieden veroverd. Rijkdom stroomde naar Itali? in de vorm van roofgoed, tribuut en arbeidskracht in de vorm van slaven. Macht en rijkdom corrumpeerden; de elites vochten om macht en geld. De verhouding tussen stad en platteland was parasitair. Het was de overdracht van het agrarisch surplus zonder meerwaarde voor de boeren. Van de toenemende chaos had vooral de stadsbevolking last ondervonden door inflatie en oplopende belastingen voor een in toenemende mate ineffici?nt bestuur.??

De christenvervolging moest alle burgers van het romeinse rijk ertoe brengen de rijksgoden te eren en trouw te bewijzen aan de heersende orde. In de bedding van algemeen ongenoegen over de uitbuiting kon het verzet van de christenen in toenemende mate op sympathie van bredere lagen van de bevolking rekenen. Tegen de onderdrukking in werd? uiteindelijk de derde eeuw een periode van vooruitgang en kon het christendom niet langer genegeerd worden. Het christendom was in den beginne een maatschappelijk tegenmodel. Vanaf de vierde eeuw begon een ingrijpende verandering. Het christendom ontwikkelde zich tot de centrale ideologie van het nieuwe Romeinse Rijk.

De zondeval van het christendom?

Tegenverhalen werden religies. In religies wordt het verlangen naar een nieuw leven op aarde en voor de dood opgeheven en afgeschaft. Vier eeuwen nadat Pilates op het gezag van de Romeinse wetten, Jezus ter dood had verklaard, zijn de Romeinse keizers bekeerd tot het veranderde christendom en hebben de christenen hun ‘deze wereld anders’ van de aarde naar de hemel verlegd.?

Vanaf 420 nC ontwikkelde het christendom zich van een alternatief voor de heersende structuren en ideologie?n tot de centrale ideologie van het Romeinse Rijk.??

De opdeling van het Romeinse rijk leidde vervolgens tot twee typen van het christelijke verhaal; het Westelijke ‘ katholicisme’ van Rome en de Oosterse ‘ orthodoxie’ van Constantinopel. De god van het christendom nam de rol van de oude goden over. Het religieuze monopolie van het christendom maakte het bestaan van de Joden hoogst hachelijk, zelfs levensgevaarlijk. De eerste stappen naar Auschwitz werden al in de vierde eeuw gezet.?

In het voetspoor van de Romeinse legers deed het jonge christendom zijn bekeringswerk gekoppeld aan een sociale inzet voor gezondheidszorg en onderwijs. Kloosters waren tot het eind van de Middeleeuwen een factor van belang voor de stabiliteit van feodale verhoudingen door maatschappelijk zorg vorm te geven. In een verwevenheid met feodale verhoudingen droegen bisschoppen zowel geestelijke als wereldlijke macht.??

De enige algemene = katholieke kerk had in de middeleeuwen de feodale structuur overgenomen door het wereldlijke model van keizer of koning te imiteren in de kerkelijke structuur van paus en bisschoppen. Wat de uitbuiting van de horige was in het wereldlijke domein werd de aflaat als betaling voor het kwijtschelden van zonden in het kerkelijke domein. Een verwevenheid die bij het verval van de feodale structuur bij de overgang naar de Nieuwe Tijd onvermijdelijk tot een aanpassing zou moeten leiden. Luther gebruikte het verzet tegen de aflaat als emotie voor het aanjagen van zijn reformatie. Mensen voelden feilloos aan dat de zucht naar geld geloofwaardigheid ondermijnt. De burger die in opstand kwam tegen feodale verhoudingen en zeggenschap opeiste in het publieke domein werd ‘protestant’ in het religieuze domein.?

Het conflict met de moderniteit

De kerken in Europa verliezen vervolgens geleidelijk hun gezaghebbende stem in een conflict met de wetenschap, de opkomende socialistische beweging en in het debat over medische ethiek en sexualiteit. De band met de intelligentsia en de strijdbare arbeidende klasse wordt zwakker; zij keren zich grotendeels af van de kerken.?

Wetenschap

Vanaf de zestiende eeuw waait er een nieuwe wind. Het humanisme komt op als het nieuwe denken over de menselijke waardigheid, in toenemende mate geformuleerd vanuit niet-bijbelse bronnen. Erasmus was nog katholiek, maar hij verkende nadrukkelijk een anti-dogmatisch principe. Voor latere generaties humanisten is de bijbel niet meer de bronvermelding. Seculiere wetenschap en techniek veranderen in een steeds hoger tempo de Europese samenleving.?

Het christendom ontwikkelt een moeizame verhouding met deze innovaties. Bekende botsingen zijn het verzet vanuit kerken tegen de wetenschappelijke opvattingen van Copernicus (1543) over de centrale positie van de zon in het heelal of tegen Darwin met zijn evolutieleer op basis van natuurlijke selectie (1859).?

We kunnen eerdere generaties niet aanrekenen dat zij latere wetenschappelijk ontwikkelingen niet voorzagen; wel tijdgenoten die bewezen kennis ontkennen.?

Socialisme

De Franse Revolutie (1789-1793) krijgt een anti klerikaal karakter en formuleert een maatschappelijk programma met de drie bekende woorden; vrijheid, gelijkheid en broederschap.?

De tweede helft van de achttiende en de negentiende eeuw is het tijdvak van de eerste industri?le revolutie in Europa.? De beoogde menselijke verhouding, getypeerd als broederschap - of beter solidariteit omdat de zusters dan in het verhaal worden opgenomen - krijgt steeds meer de kleur van eigendomsverhoudingen en concurrentie.?

Karl Marx formuleert zijn Communistische Manifest (1848) en in de Parijse Commune (1871) bestormden de arbeiders de hemel door kortstondig een samenleving zonder uitbuiting te realiseren. Marx typeerde religie als ‘ opium van het volk’. Er ontstaat een moeizame verhouding tussen de kerken en de opkomende socialistische beweging.?

Ethiek

Duidelijk wordt dat niet verwacht mag worden dat de bijbel licht laat schijnen op vragen die niet gesteld worden in bijbelse tijden. Onbekend maakt onwetend. Dit blijkt onder andere op het terrein van medisch ethische onderwerpen en seksualiteit. .?

Als historische? kennis is dat er slechts twee seksen zijn (man en vrouw) is er weinig vernieuwend denken van onze verre voorouders te verwachten in de discussie over LHBTQ+-rechten. De genetische bepaaldheid van seksuele voorkeuren was hen immers onbekend.?

Als voorbehoedsmiddelen onbekend zijn, verraadt een verbod op gebruik van deze belangrijke verworvenheden op basis van standpunten uit eerdere tijden een reactionaire houding die kerken vervreemdt van de moderne samenleving.??

Als abortus provocatus in vroegere tijden medisch onmogelijk is, zijn actuele keuzes met betrekking tot legalisering niet eenvoudig te maken op bijbelse gronden. Het vroegtijdig afbreken van beginnend leven is geen mooi ding. Legalisering houdt dit ook niet in. Legalisering betekent vooral dat de beslissing bij de vrouw ligt - bij wie anders? -? en vooral ook dat er medisch gezien een veilige ingreep wordt geboden. Clandestiniteit leidt tot grote risico’s. Legalisering draagt bij tot een context die ruimte biedt voor seksuele voorlichting, een klimaat waarin mannen worden aangesproken op verantwoordelijk gedrag en voorbehoedsmiddelen? voorhanden zijn. In zo’n klimaat loopt het aantal abortussen terug en dat is het gewenste maatschappelijk effect.?

Euthanasie is een ander heikel punt. Het beeld van een persoonlijke God die het leven schenkt en beslist over leven en dood is onmogelijk in een werkelijkheid waarin met willekeur en onrechtvaardigheid het verschil in levensduur van een mens is bepaald. Van slechts een ademtocht van een paar seconden tot een voldragen leven over de honderd jaar. Bovendien kan het afscheid van het leven pijnlijk en langdurig zijn. Zo’n God kan geen mens zich met rede inbeelden.? Dan heeft Els Borst het beter begrepen. “Mag ik dood?, is soms de laatste maar redelijke vraag.??

En God dan?

Een essentialistische voorstelling van God leidt niet tot een verstaan van de betekenis van het woord ‘God’ in de bijbelse traditie. Hier gaat het immers om de vraag ‘wat is God’ en niet ‘wie is God’. God duidt niet op een wezen, maar is een merkteken. Een codewoord voor een andere maatschappelijk orde. In tijden van terreur van de machtigen is geheimtaal de enige optie om conflict te vermijden en te overleven.

De vraag naar God is de vraag om welke maatschappelijk basisorde het gaat? Gaat het om de basisorde van de machthebbers van weleer die zich presenteerden met goddelijk gezag - de farao van Egypte,? de oud- Hebreeuwse monarchen in Jeruzalem en Samaria, de Babylonische heersers, de Romeinse keizer - ordes van volkeren die op een af andere manier uitbuitingsordes zijn, of gaat het om een orde die uitbuiting uitsluit???

Het grote verhaal van Isra?l was een tegenverhaal tegen de varianten van maatschappelijke structuren die autonomie van de mens en gelijkheid onder de mensen vernietigen.? De ‘God’ van de tegen-basisorde, verwoord in de Tien Geboden - liever de Tien Woorden -,? staat voor een maatschappij van vrijen en gelijken. Met dit programma wil deze God gekend worden.?

De vraag naar God is geen theoretische vraag of een vraag naar bovennatuurlijke zaken. Over zulke zaken is per definitie niets te zeggen en beter te zwijgen. De vraag naar God is een vraag naar de praxis. In welke van de machten die werkzaam zijn heb je fiducie? Het gaat niet om geloven- een onmogelijk woord dat na?viteit verraadt. - maar om vertrouwen.?

Op wie en wat stellen we vertrouwen??

Dogma’s als dode taal

Mijn indruk is dat in de Westerse wereld het misverstaan van de bijbelse verhalen nog niet eens zozeer terug te voeren is op de bijbel zelf; de misverstanden hangen samen met? dogmageschiedenis van het gevestigde christendom. Misverstanden gaan terug tot de synodes van de vierde en vijfde eeuw die een ‘ander‘ verhaal opleveren doordat het begrippenapparaat van de Griekse klassieke filosofie binnen werd gehaald. Op het moment dat men de Griekse categorie essentia introduceerde en God als wezen ging opvoeren - als een Zeus - was de idee?nstrijd onoplosbaar en werden de theologische oplossingen onnavolgbaar.?

Veel, inmiddels onbruikbare formuleringen, hebben als ‘dode’ taal hun weg gevonden naar de Apostolische Geloofsbelijdenis of de Heidelbergse- of Katholieke Catechismus en vonden hun weg naar belijdenisgeschriften, liturgie, liederen en gebeden. Het zijn formuleringen die vervreemden en waarvan we kunnen concluderen dat hun historische betekenis gerespecteerd kan worden juist door ze uit roulatie te nemen. Het gaat dan om begrippen als ‘God als de Almachtige’, of ‘de mens als drager van erfzonde’ of ‘ik geloof in Jezus, de enige Zoon’; ieder woord over Jezus dat hem exclusief of uniek maakt is het verkeerde woord, omdat het ons van hem verwijdert.???

Atheisme

Wanneer mensen zeggen athe?st te zijn, begrijp ik dat goed als verzet tegen voorstellingen rond God als schepper, een verheven wezen of juist als een aanspreekbare persoon. De ‘moderne’ mens vindt verwijzingen hiernaar al snel een bewijs uit het ongerijmde.?

Maar let wel; het predikaat athe?st is een veeleisend programma. Er zijn veel ‘goden’ en er is veel afgodendienst in een seculiere gedaante. De simple afwijzing van traditionele godsdienstigheid maakt nog geen ‘vrijdenker’.?

Over het athe?sme van de moderne burger is weinig kritische zelfreflectie.? Over het impliciete geloof in de goden - de (verhulde) machten- van onze postmoderne tijd.?

Er is sprake van klakkeloos geloof in zaken die voor waar gehouden worden maar die bij nader inzien mythen - moderne goden - zijn. Moderne afgodendienst. Denkwijzen die de samenleving corrumperen en mensen verdrukken. Te denken valt aan systeemdenken als racisme, seksisme, nationalisme en imperialisme en gedragspatronen als individualisme, egoisme en materialisme.?

Voorbeelden zijn nadrukkelijk ook het geloof - gedefinieerd als ‘daar waar we vertrouwen in stellen’ - in de ‘vrije markt’ en de ‘over-bewapening’. Een paar woorden daarover.?

De ‘vrije’ markt

Opvallend is dat er een reeks bijvoeglijk naamwoorden nodig is om aan te geven dat de markteconomie eigenlijk een maatschappelijk gewenste uitkomst zou moeten hebben. Blijkbaar is dat positieve maatschappelijk effect niet vanzelfsprekend; de gangbare markt kent imperfecties is het eufemisme. Beter kunnen we spreken over structurele tekortkomingen of wellicht over de vrije markt als mythe, als een geloof waarvoor offers gebracht moeten worden.

De lijst van bijvoeglijke naamwoorden, als ‘correcties’ op het dominante marktmodel, is oneindig, zo lijkt het wel: Eerlijke handel, inclusieve ontwikkeling, selectieve groei, true pricing, ontbossings-vrije landbouw, natuur-intensieve landbouw, maatschappelijk verantwoord ondernemen, duurzaam beleggen/sparen/consumeren, consuminderen, gender gelijkheid, gezonde voeding, een gelijk speelveld, gebalanceerde handelsketens, net zero economie, energie transitie etc.

We zijn een illusie armer. De geschiedenis lijkt aan te geven dat er voor de markteconomie geen alternatief meer bestaat. De communistische partij van China is de grootste kapitalistische onderneming van de wereld geworden. De ‘unie van sovjets’ (raden van arbeiders, boeren en soldaten) is weer gewoon Rusland met een tsaar aan het hoofd en Castro's Cubaans socialisme is een model geworden van gecontinueerde armoede en onderdrukking.? Om over het debacle van de sandinisten van Ortega in Nicaragua maar te zwijgen. Revoluties hebben teleurgesteld.?

Maar de desillusie over de mislukkingen mag niet verhullen dat vanaf de negentiende eeuw de arbeidersbeweging een belangrijke emancipatorische kracht vertegenwoordigt en socialisme/sociaal democratie een maatschappelijk tegenkracht van importantie is. Arbeid is vermenselijkt en herverdeling heeft meer sociale cohesie gecre?erd. De strijd is nog zeker niet voorbij; verworvenheden zijn telkens bedreigd, moeten verdedigd en uitgebouwd worden.??

Als Fukuyama freedom and democracy het ‘einde van de ideologie’ predikt, bepleit hij in feite de hegemonie van een rauw kapitalisme. Opmerkelijk is echter dat volgens de grondlegger Adam Smith het principe van ‘vrije concurrentie’? door middel van anti kartelwetgeving verdedigd moet worden tegenover het streven van de marktspelers naar monopolies voor winstmaximalisatie. Hij voorzag al dat de markt een marktmeester nodig heeft en zonder een gelijk speelveld disfunctioneel wordt.?

Natuurlijk is er een sociaal en ecologisch verantwoorde markteconomie denkbaar en al sporadisch zichtbaar. De neo-liberale verwarring over een terugtredende overheid voorbij.?

Maatschappelijke tegenmacht en politieke kaders zijn de kernwoorden. Invloedrijke maatschappelijk organisaties en sturende beleidskaders en wet- en regelgeving in het kader van goed overheidsbeleid kunnen wel degelijk zorg dragen voor maatschappelijk verantwoorde uitkomsten van marken. Een purpose driven ondernemerschap is opkomend als correctie op het profit driven ondernemen. Winstmaximalisatie ten koste van mens en milieu is ‘oud’ kapitalisme.?

Er zijn andere vormen van eigendom denkbaar dan alleen door middel van het aandeelhouderskapitalisme. De woningcorporatie is een beproefd concept. Diverse vormen van bedrijfs co?peraties zijn succesvol. Grondstoffen, water, grond, wetenschap kunnen publiek eigendom zijn en maatschappelijk renderen.? Zoals ook media, onderwijs, gezondheidszorg, cultuur niet ten prooi mogen vallen aan winstbejag en uitsluiting van de laag koopkrachtige vraag. Het geldstelsel en belastingsystemen kunnen hervormd worden zodat? inkomen verdienen met arbeid loont en geld verdienen met geld zwaarder belast wordt.?

Sociale cohesie kan hersteld worden. Interessant zijn de voorstellen van de betere christen- democraat Pieter Omtzigt in zijn boek ‘Een nieuw sociaal contact’.?

Ondertussen dreigt de wereld te bezwijken onder een klimaatcrisis die alles ontregeld en een immense uitdaging vormt voor de samenleving. Sociale en groene politiek lijkt meer dan ook met elkaar verbonden.?

Een grote uitdaging is de internationale dimensie van Westerse waarden. Democratie - by far het te verkiezen stelsel - heeft in de wereld veel krediet verloren doordat Westerse landen? democratische waarden alleen voor zichzelf houden. Ondanks het feit dat mensenrechten verheven zijn tot universele waarden in menig document van de Verenigde Naties. Feit is echter dat de relaties van uitbuiting met de rest van de wereld in stand zijn gebleven in een rooftocht naar grondstoffen, goederen en goedkope arbeidskrachten. Internationale afspraken vormen een lijst met gebroken beloften. Intussen dient zich de klimaatcrisis dringend op als een existenti?le crisis die de wereldgemeenschap alleen door samenwerking kan oplossen.?

Over-bewapening

Waar we offers voor brengen geloven we in. In 2011 gaf de wereld ruim $1.700.000.000 uit aan bewapening. Aan wapens met een steeds hogere vernietigingskracht.? President Eisenhower - republikein -? waarschuwde in 1961 voor het militair-industrieel complex van direct belanghebbende bij permanente verhoging van uitgaven voor bewapening en oorlogen. Dit monsterlijke patroon is niet doorbroken in recente decennia.

Er is geen soort die in staat is zijn leefomgeving totaal te vernietigen en zijn mede- soortgenoten uit te roeien. Enkel de mens, zo lijkt het!

Inmiddels maakt de bewapeningswedloop dagelijks slachtoffers; een alternatieve bestemming van de gigantische financi?le middelen voor bewapening had voor miljoenen mensen het verschil kunnen maken tussen hel en hemel op aarde. Hoeveel klimaatschade hadden we kunnen voorkomen door een ander gebruik van schaarse middelen????

EPILOOG

Mijn openingsvraag was; Is het christendom een omweg om te komen tot de keuze voor solidariteit??

Misschien heeft de zoektocht naar ‘verstaan’ veel weg van een ‘omweg’; terwijl het verhaal van en over Jezus bedoeld was als ‘de’ weg. Er moet veel opgeruimd worden om tot noodzakelijke verheldering te komen, terug naar de bron. Het loont de moeite om het verhaal van Jezus te verstaan. Niet als enige basis voor ons denken en doen, maar juist in gesprek met stemmen en gerijpte inzichten van nadien.?

We weten dat Jezus geen kerk heeft gesticht, geen dogma’s verkondigde, de pretenties van de priesterlijke elite afwees en radicaal voor gerechtigheid koos. Inclusief, voor iedereen.??

Verlies van de instituties als dragers van het gestolde christendom is wellicht niet zo erg. Dat schept ruimte voor het vinden van een nieuwe weg. Dan blijft het wel van belang te investeren in plekken waar het verstaan van zijn tegenverhaal geleefd kan worden en verbonden kan worden met recente kennis en ervaring, symbolen, nieuw taal, verhalen, lied en po?zie en gezamenlijke actie. Fragmentarisch gebeurt dit; soms, even. En ‘De nacht van de vluchteling’ en? de ‘Klimaatmars’ zijn de nieuwe processies.

Het ‘veranderde’ verhaal zal zijn herkomst nooit helemaal verloochenen; sporen van trouw aan oorspronkelijke betekenis blijven zichtbaar en bewaard. Wij kunnen er kennis van nemen en mee doen.? Als de stof is weggeblazen. Het ontmantelen van mythen die onrecht in stand houden - als verborgen geschiedenissen - is een opgave voor alle generaties.??

Tegelijkertijd kan ik me goed voorstellen dat een nieuwe generatie deze zoektocht ervaart als een tijdrovende exercitie en een weg met valkuilen en afslagen als doodlopende wegen. Dit is inderdaad een constatering in mijn gesprekken met jonge mensen: ‘terwijl we elkaar goed verstaan in het engagement met de wereld’.

Opvallend is dat in de zwarte kerkgemeenschappen in de Verenigde Staten een directe band tussen het bijbelse verhaal van bevrijding en hun strijd tegen racisme en achterstelling wordt gelegd. Met als hoogtepunt de legendarische toespraak met een hoog messiaans karakter van ds Martin Luther King in 1963 ‘I have a dream’.?

Ook in de Latijns Amerikaanse christelijke basisgemeenschappen van rechteloze mensen is? sprake een intu?tief verstaan van de radikale betekenis van bijbelse verhalen. Er is een verstaan vanuit vergelijkbare situaties van onderdrukking. De strijdbaarheid die daaruit opbloeit, geeft hoop op verandering. Maar dan, als de verandering lang uitblijft, wordt hoop beproefd en verschuift de aandacht naar troost en groeien de pinksterkerken met hun vergeestelijkte uitleg.?

Ontelbaar zijn de woorden - door de tijden heen - die verwarring stichten en tegenspraak behoeven. Verheldering is bijna een onbegonnen klus; maar nuttig en noodzakelijk. Omdat het om mensen gaat die willen leven in ‘deze wereld anders’.?

En mijn vader dan…?

Mijn vader was in 1942 zeventien jaar oud toen hij op een zondagmorgen bij het verlaten van de mis in zijn parochiekerk in Heemstede samen met zijn twee broers door de ‘moffen’, zoals hij altijd zei, werd meegenomen om als dwangarbeider in fabrieken rond Dortmund te werk te worden gesteld. Het moet een verschrikkelijke tijd zijn geweest; maar er iets over vertellen kon hij niet. Het enige dat hij wilde delen was zijn vreugde over de bombardementen van de geallieerden op Duitsland. Over zijn hoop - er gebeurt in ieder geval wat - maar ook over zijn angst. De bommen kwamen wel neer op zijn werkplek en hij moest schuilen voor zijn leven. 1944 mocht hij terugkeren naar huis om zijn moeder te begraven. Toch ging hij niet naar de afscheidsmis omdat hij samen met zijn broers direct weer opgepakt zou worden voor een enkele reis terug naar Duitsland. Via de parochiestructuur werden de drie broers elders ondergebracht als onderduikers tot de bevrijding. Mijn vader bij het gezin van mijn moeder. Deze rol van kerken was niet uitzonderlijk. In Drenthe en op de Veluwe was de dominee verantwoordelijk voor het onderbrengen van talrijke onderduikers in de dorpen van zijn gemeente.? De sociale structuur? van de kerken werkte om verzet te organiseren en veiligheid te bieden. Nu sociale structuren verzwakken stelt zich de vraag naar onze weerbaarheid als we echt op de proef worden gesteld. Individualisering heeft ons kwetsbaar gemaakt. Digitalisering heeft onze wereld verruimd,? maar sociale verbanden zijn losser geworden en komen zonder verplichting. Hoe bouwen we aan? netwerken die een duurzame en inclusieve wereld realiseren?

Nico Roozen

Verantwoording

Ik bied geen voetnotenapparaat of bibliografie. Dat past minder bij een Linkedin artikel waarin ik mijn gesprekspunten deel voor mijn ontmoetingen met groepen in het land. Toch wil ik verwijzen naar mijn belangrijkste bronnen van inspiratie en verheldering.

Ik ben schatplichtig aan Ton Veerkamp, die zijn Opus Magnum met ons deelde: Deze wereld anders, politieke geschiedenis van Het Grote Verhaal. Voorts aan Egbert Rooze en Paul de Witte, ?De Messias en de macht van Rome, en opnieuw van Egbert Rooze Marcus als tegenevangelie. Deze drie boeken zijn een must read voor een ieder die op de hoogte wil zijn van modern bijbelonderzoek: de dogma’s voorbij. Mijn verhaallijn en menige formulering heb ik ontleend aan deze meesterwerken van de ‘politieke lezing van de bijbel’.?

Voorts had ik mijn doordenking niet kunnen aanreiken zonder leermeesters en vrienden door de tijd heen. Jan Ruijter, Kritische Gemeente IJmond en Mozes & Aaron, voor de goede balans tussen actie en bezinning, Huub Oosterhuis voor de betekenis van lied en gedicht, Lucas Grollenberg voor zijn nieuwe kijk op het oude boek, Jan Bonsen? voor mijn eerste kennismaking met?politieke lezing van de bijbel, Theo Salemink voor zijn doorkijk naar de politieke doorwerking van konfessie, Kleis Kroon voor mijn eerste kennismaking met een joodse lezing, Herman Wiersinga voor zijn nieuwe wegen de orthodoxie voorbij, Roelf Haan voor zijn economisch-theologisch perspectief, Bert Schuurman voor zijn doordenking van bevrijdingstheologie, Gustavo Gutierrez voor zijn baanbrekend werk voor de ontwikkeling van een theologie van de bevrijding, Frans van der Hoff voor zijn praxis van ‘ eerlijke handel’ en zijn ‘Teologia campesina, Jan Pronk voor zijn ‘Niemand is illegaal voor God’, Sperna Weiland voor zijn ori?ntatie op nieuwe wegen in de theologie, Arend van Leeuwen voor zijn ‘kritiek op hemel en aarde’, Mario Coolen voor zijn gelovig? engagement tegen uitbuiting, pater/ rector Ignacio Ellacuria, die in El Salvador vermoord werd met zijn medebroeders, vrienden van Mgr.Oscar Romero die als stemmen van de armen niet weken voor een -onvermijdelijk gebleken - geweldadige dood, en vele vrienden uit de Basisbeweging en Solidaridad Network.

Voorts, persoonlijk niet gekend, maar door hun boeken aanwezig een schare aan binnenlandse en buitenlandse auteurs die garant stonden voor tegenspraak, verheldering of verwerping. Vooral bevrijdingstheologen en economen uit de zogenoemde derde wereld.?

NR

P.S.: voor een pdf versie van dit artikel: klik hier

P.S. 2: voor een overzicht van 50 jaar Solidaridad: klik hier voor de publicatie 'Solidaridad 50 jaar: bewogen beweging' ?