Ρ?σο Ουκρανικ?? π?λεμο? Επιχειρ?σει? Κυβερνοχ?ρου
Konstantinos Papadakis
Cyber Warfare Analyst, Cyber Defense & Cyber Security Consultant
ΓΕΝΙΚΑ
?
?Στον συνεχιζ?μενο Ρ?σο-Ουκρανικ? π?λεμο, η Ρωσ?α παρ?λληλα με τι? συμβατικ?? επιχειρ?σει?, διεξ?γει ?να σ?νολο πληροφοριακ?ν επιχειρ?σεων (information Operations) οι οπο?ε? περιλαμβ?νουν ψυχολογικ?? επιχειρ?σει? (Psychological Operations), επιχειρ?σει? κυβερνοπολ?μου (cyber warfare)? και επιχειρ?σει? παραπληροφ?ρηση? (disinformation). Σε αυτο? του ε?δου? τι? επιχειρ?σει?, τα Μ?σα Κοινωνικ?? Δικτ?ωση? (ΜΚΔ), οι τηλεπικοινων?ε?, τα ΜΜΕ και οι π?ροχοι διαδικτ?ου διαδραματ?ζουν σημαντικ? ρ?λο τ?σο στη μετ?δοση πληροφορι?ν για τον π?λεμο ?σο και στη διαμ?ρφωση τη? κοιν?? γν?μη?.
?σο αφορ? στη ψηφιακ? οπτικ? τη? σ?γκρουση? ε?ναι δ?κιμο να την χαρακτηρ?ζουμε ω? υψηλ?? ?νταση?[1] υβριδικ? σ?γκρουση[2] στον κυβερνοχ?ρο ? καλ?τερα στο ευρ?τερο ενοποιημ?νο πληροφοριακ? περιβ?λλον μ?ρο? του οπο?ου θεωρε?ται τ?σο ο κυβερνοχ?ρο?, ?σο και το ηλεκτρομαγνητικ? πεδ?ο.
?ΑΝΑΛΥΣΗ
?Η ρωσικ? στρατηγικ? στο ευρ?τερο πληροφοριακ? περιβ?λλον ?χει επηρεασθε? απ? το ?ραμα του στρατηγο? Gerasimov[3], ?πω? αυτ? διαμορφ?θηκε απ? την εξελικτικ? πορε?α του τρ?που σ?γκρουση? στι? αρχ?? του 2000[4] μεταξ? υβριδικ?ν συγκρο?σεων και μια? θολ?? λεπτ?? γραμμ?? μεταξ? πολ?μου και ειρ?νη?.
Η ν?α οπτικ? των συγκρο?σεων αποδ?χεται ?τι:
·?? Η μορφ? των πολ?μων αλλ?ζει και? η ν?α τ?ση απαιτε? την εν?σχυση, τη? επιρρο?? επ? τη? κοιν?? γν?μη? και των μη στρατιωτικ?ν μοχλ?ν π?εση?.
·?? Η γν?ση πληροφοριακο? περιβ?λλοντο? και του κυβερνοχ?ρου, απ? τεχνικ?? και τακτικ?? πλευρ??, και η χρησιμοπο?ηση του ω? μοχλο? επιρρο?? καθ?σταται πλ?ον θεμελι?δη? και επιβεβλημ?νη.
?ΡΩΣΙΑ
?Η Ρωσ?α δεν αναφ?ρεται σε κυβερνοασφ?λεια αλλ? σε πληροφοριακ? π?λεμο.
??πω? υποδεικν?εται απ? την εξ?λιξη του ρωσικο? ορ?ματο? για τη σ?γκρουση αλλ? και την ασ?φεια καθορισμο? χωροχρονικ?ν? ορ?ων μεταξ? ειρ?νη? και πολ?μου, καθ?? και την εξ?λιξη των σ?γχρονων συγκρο?σεων προ? ?ναν υβριδισμ? μεταξ? συμβατικ?ν και αντισυμβατικ?ν μοχλ?ν ισχ?ο?, οι ρωσικ?? ελ?τ βλ?πουν τον κυβερνοχ?ρο ω? μ?ρο? του ευρ?τερου πληροφοριακο? περιβ?λλοντο? εντ?? του οπο?ου θα πρ?πει να αποκτηθε? και να διατηρηθε? πληροφοριακ? υπεροχ?.
?Ω? εκ το?του, ?χουν δημιουργ?σει τη δικ? του? αντ?ληψη για αυτ? που οι δυτικο? ονομ?ζουν ?κυβερνοασφ?λεια? με την ονομασ?α ?πληροφοριακ? ασφ?λεια?. Προφαν??, η ?δια λογικ? μεταφ?ρεται απ? την αμυντικ? πλευρ? στην επιθετικ? πλευρ?, ?που αναφ?ρονται στον ?πληροφοριακ? π?λεμο? αντ? τη? σ?γκρουση? στον κυβερνοχ?ρο. Ο ρωσικ?? ορισμ?? περιλαμβ?νει, εκτ?? απ? το ?ραμ? τη? κλασικ?? κυβερνοασφ?λεια?, μια ψυχολογικ? και μια γνωστικ? δι?σταση οι οπο?ε? με τη βο?θεια τεχνικ?ν μ?σων ε?ναι ικαν?? να καταστ?σουν δυνατ? τον ?λεγχο του πληροφοριακο? περιβ?λλοντο?.
??????????? Το πληροφοριακ? περιβ?λλον δεν αποτελε? χ?ρο δι?λευση? αλλ? ?ναν χ?ρο που πρ?πει να ελ?γχεται με μακροπρ?θεσμη προοπτικ? καθ?? αποτελε? ευ?λικτο χ?ρο που επιτρ?πει επιρρο? σε περι?δου? ειρ?νη? και κυριαρχ?α σε περι?δου? πολ?μου .? Η θεμελι?δη? αυτ? αντ?λη-ψη του πληροφοριακο? πολ?μου? επεκτ?θηκε π?ρα απ? την παραδοσιακ? δυτικ? προσ?γγιση τη? κυβερνοασφ?λεια? και? παρουσι?ζεται ω? εξ?? απ? το Ρωσικ? Υπουργε?ο ?μυνα?:
??????????? ?...Ο Πληροφοριακ?? π?λεμο? ε?ναι μια αντιπαρ?θεση μεταξ? δ?ο ? περισσ?τερων κρατ?ν στο πληροφοριακ? περιβ?λλον με στ?χο να προκαλ?σει ζημι? σε συστ?ματα πληρο-φορι?ν, διαδικασ?ε? και π?ρου?, κρ?σιμε? και ?λλε? δομ??, υπον?μευση πολιτικ?ν, οικονομικ?ν και κοινωνικ?ν συστημ?των, μαζικ? ψυχολογικ? χειραγ?γηση του πληθυσμο? για την αποσταθεροπο?ηση τη? κοινων?α? και του κρ?του?, καθ?? και τον εξαναγκασμ? των κρατ?ν να π?ρουν αποφ?σει? προ? το συμφ?ρον τη? αντ?παλη? πλευρ??...?.
?Υπ? το παραπ?νω πρ?σμα τη? ν?α? αντ?ληψη? η Ρωσ?α προχ?ρησε στα παρακ?τω βασικ? β?ματα:
?Χαρακτηριστικ? παρ?δειγμα αποτελε? το δ?κτυο KillNet, το οπο?ο αποτελε?ται απ? ?ναν αριθμ? χακτιβιστικ?ν κυβερνοομ?δων ?διου προσανατολισμο? και ?χει στ?χο:
-Τη δημοσι?τητα, η οπο?α του? επιτρ?πει να διεξ?γουν ?ναν π?λεμο επιρρο?? με στ?χο να προσβ?λουν το ηθικ? του ευρωπα?κο? πληθυσμο?.
-Την εν?σχυση τη? εικ?να? η οπο?α δηλ?νει ?τι η Ρωσ?α ?χει ικαν?τητα επ?μβαση? ακ?μα και εκε? που δεν ?χει στρατε?ματα.
-Την εν?σχυση τη? πεπο?θηση? ?τι οι ευρωπα?κ?? κυβερν?σει? δεν ε?ναι ικαν?? να προστατ?ψουν τι? υποδομ?? και του? πολ?τε? του? σε ?λα τα μ?τωπα και πεδ?α.
-Την απ?κρυψη μ?σω τη? δημοσι?τητα?, των ενεργει?ν ομ?δων διε?σδυση? οι οπο?ε? αποτελο?ν μακροχρ?νιε? απειλ?? (Advanced Persistent Threats-APT).
?Τρ?πο? επιχειρ?σεων (Modus Operandi)
?Η Ρωσ?α σχεδι?ζει, διεξ?γει και συντον?ζει τι? παρακ?τω επιχειρ?σει?, στο πλα?σιο εν?? αναβαθμισμ?νου σχεδιασμο? πληροφοριακ?ν επιχειρ?σεων μ?σω κυβερνοχ?ρου με στ?χο την απ?κτηση πληροφοριακο? πλεονεκτ?ματο? στο ευρ?τερο πληροφοριακ? περιβ?λλον:
-Τον ρωσικ? πληθυσμ?, με στ?χο τη διατ?ρηση και την υποστ?ριξη για τον π?λεμο.
-Τον ουκρανικ? πληθυσμ? ?στε να υπονομε?σει την εμπιστοσ?νη του στην ικαν?τητα τη? Ουκραν?α? να αντισταθε? στι? ρωσικ?? επιθ?σει?.
-Το ευρωπα?κ? και το αμερικανικ? κοιν? ?στε να δημιουργ?σει αμφιβολ?ε? για τη Δυτικ? εν?τητα εν?ντια στη Ρωσ?α και σχετικ? με τη σημασ?α τη? υποστ?ριξη? τη? Ουκραν?α? και την αντιμετ?πιση εσωτερικ?ν ζητημ?των.
-Πρ?τον, ρωσικ?? ομ?δε? επιρρο?? προσπαθο?ν να οπλοποι?σουν τη διαδικασ?α εξακρ?βωση? και επαλ?θευση? γεγον?των, ?ρθρων και ειδ?σεων (fact checking)? ?στε να ε?ναι σε θ?ση να διασπε?ρουν τα αφηγ?ματα του Κρεμλ?νου.
-Δε?τερον, φιλορωσικ?? ομ?δε? συνεχ?? διασπε?ρουν διαδικτυακ? πληροφορ?ε? οι οπο?ε? υποτ?θεται ?χουν προ?ρθει απ? διαρρο?? στοχοποι?ντα? πολιτικο?? και κυβερν?σει? που υποστηρ?ζουν την Ουκραν?α.
-Τρ?τον, η Ρωσικ? κυβ?ρνηση και οι συνδε?μενε? με αυτ?ν οντ?τητε? συχν? διοργαν?νουν επισκ?ψει? τ?που (press tours) σε ?λη την κατεχ?μενη Ουκραν?α ?στε να υπ?ρχει διεθν?? επικοινωνιακ? κ?λυψη απ? φ?λια μ?σα και να επιτευχθο?ν ευκολ?τερα οι επικοινωνιακο? στ?χοι.
-Τ?ταρτον, επιπρ?σθετα με τι? επιχειρ?σει? οι οπο?ε? στοχε?ουν τη Μολδαβ?α, η Ρωσ?α συνεχ?ζει τι? επιχειρ?σει? επιρρο?? στην περιφ?ρεια τη? Ουκραν?α? και σε ολ?κληρη την Ευρ?πη ?στε να διευρ?νει την δια?ρεση των ακροατ?ρι?ν, να απαξι?σει τι? φιλοουκρανικ?? ηγεσ?ε? και να προ?γει τα φιλορωσικ? δ?κτυα σε αυτ?? τι? χ?ρε?.
?Στ?χοι των ρωσικ?ν κυβερνοεπιθ?σεων εντ?? και εκτ?? Ουκραν?α? αποτελο?ν:
Κυβερνητικο? Ιστ?τοποι.
Ιστ?τοποι ΜΜΕ.
Τραπεζικ? σ?στημα και Χρηματοπιστωτικ? ιδρ?ματα.
Στρατιωτικ?? υποδομ??
Κρ?σιμε? υποδομ??: Εν?ργεια, ?δρευση, μεταφορ??.
Δορυφορικ?? επικοινων?ε?.
ΟΥΚΡΑΝΙΑ
?Αν και η Ουκραν?α ?χει περιορισμ?νε? δυνατ?τητε? αντεπιθ?σεων στο πεδ?ο του κυβερνοχ?ρου, ?χει προσπαθ?σει να ενισχ?σει την κυβερνο?μυνα μ?σω των παρακ?τω δρ?σεων:
-Την ανταλλαγ? πληροφορι?ν απειλ?ν κυβερνοχ?ρου.
-Την αποστολ? απ? ΕΕ και φ?λιε? χ?ρε?, ομ?δων αντιμετ?πιση? κυβερνο-περιστατικ?ν.
-Συμμετοχ? εξωτερικ?ν υβριδικ?ν δρ?ντων (χακτιβιστ??) στι? κυβερνοεπιχει-ρ?σει? εναντ?ον τη? Ρωσ?α?.
?Σε αντ?ποινα για τι? ρωσικ?? επιθ?σει?, η? Ουκραν?α ?χει εξαπολ?σει ?ναν μεγ?λο αριθμ? επιθ?σεων ?ρνηση? παροχ?? υπηρεσι?ν (DDoS) καθ?? και επιθ?σει? διαγραφ?? δεδομ?νων. Στου? στ?χου? περιλαμβ?νονται ρωσικο? κυβερνητικο? στ?χοι, πληροφοριακ? συστ?ματα μεγ?λων ρωσικ?ν ΜΜΕ, χρηματοπιστωτικ? ιδρ?ματα, αμυντικ?? εγκαταστ?σει?, δ?κτυα ηλεκτ-ρικ?? εν?ργεια? και οι σιδηρ?δρομοι.
?Ω? μ?ρο? των αντεπιθ?σεων στον κυβερνοχ?ρο, ανεξ?ρτητοι χ?κερ απ? ?λο τον κ?σμο ?χουν υποκλ?ψει και εκθ?σει ρωσικ? κυβερνητικ? και οικονομικ? δεδομ?να, ?πω? ηλ. μην?ματα (emails), πληροφορ?ε? που αφορο?ν σε τραπεζικ?? δραστηρι?τητε?, παραγωγ? εν?ργεια? και δραστηρι?τητε? προπαγ?νδα? καθ?? επ?ση? και διαβαθμισμ?νε? λεπτομ?ρειε? που αφορο?ν τι? ρωσικ?? ΕΔ και τη δρ?ση πρακτ?ρων τη? Ομοσπονδιακ?? Υπηρεσ?α? Ασφ?λεια? (FSB). Οι ευα?σθητε? αυτ?? πληροφορ?ε? μοιρ?ζονται στη συν?χεια με παγκ?σμιου? ακτιβιστ?? ω? τρ?πο? τιμωρ?α? τη? Ρωσ?α? για τα εγκλ?ματ? τη? στην Ουκραν?α.
??να δευτερε?ον αποτ?λεσμα των πρ?σφατων δραστηριοτ?των των χ?κερ ε?ναι η επιτυχ?α του? να προκαλ?σουν χ?ο? στα ρωσικ? κυβερνο-συστ?ματα και να συντρ?ψουν την αντ?ληψη για την απ?ρθητη κυβερνο?μυνα τη? Ρωσ?α?.
?ΕΥΡΩΠΑΙΚΗ ΕΝΩΣΗ
?Στο ψ?φισμ?? τη? 1η? Μαρτ?ου 2022, το Ευρωπα?κ? Κοινοβο?λιο ζ?τησε την ?μεση και πλ?ρη εφαρμογ? ?λων των αποφ?σεων που θα βελτ?ωναν τη συμβολ? τη? ΕΕ στην εν?σχυση των αμυντικ?ν ικανοτ?των τη? Ουκραν?α?, συμπεριλαμβανομ?νη? τη? ασφ?λεια? στον κυβερνοχ?ρο. Επιπλ?ον, το Κοινοβο?λιο προ?τρεψε την ΕΕ, το ΝΑΤΟ και ?λλου? ομο?δε?τε? ετα?ρου? να εντε?νουν τη βο?θει? του? στην Ουκραν?α στο πεδ?ο του κυβερνοχ?ρου, ζητ?ντα? παρ?λληλα την πλ?ρη ενεργοπο?ηση του καθεστ?το? κυρ?σεων στον κυβερνοχ?ρο τη? ΕΕ κατ? ατ?μων, οντοτ?των και φορ?ων που ευθ?νονται ? εμπλ?κονται σε κυβερνοεπιθ?σει? κατ? τη? Ουκραν?α?.
?Οι εν?ργειε? τη? ΕΕ μπορε? να συνοψιστο?ν στα παρακ?τω:
?Εν?σχυση τη? ανθεκτικ?τητα? τη? υποδομ?? επικοινωνι?ν.
????????????????? Η διατ?ρηση λειτουργικ?ν των τηλεπικοινωνιακ?ν υπηρεσι?ν τη? Ουκραν?α? ε?ναι ζωτικ?? σημασ?α? για τη διασφ?λιση τη? κανονικ?? λειτουργ?α? τη? ουκρανικ?? κυβ?ρνηση?, καθ?? και για την ανακο?φιση απ? την ανθρωπιστικ? κρ?ση.
Απαγ?ρευση τη? ρωσικ?? προπαγ?νδα? στον π?λεμο τη? κατ? τη? Ουκραν?α?.
??????????? Η καταπολ?μηση τη? πολεμικ?? προπαγ?νδα? και τη? παραπληροφ?ρηση? ε?ναι ?να ιδια?τερα πιεστικ? ζ?τημα στον π?λεμο τη? Ρωσ?α?
Εν?σχυση τη? εργαλειοθ?κη? τη? ΕΕ κατ? τη? παραπληροφ?ρηση?.
??????????? Υπ?ρχουν ?δη προτ?σει? για την α?ξηση τη? χρηματοδ?τηση? τη? Task Force East StratCom και την επ?κταση του συστ?ματο? ταχε?α? προειδοπο?ηση? τη? ΕΕ για την παραπληροφ?ρηση, ?στε να καλ?πτει την Ουκραν?α και ?λλα ενδιαφερ?μενα μ?ρη.
Υποστ?ριξη του αγ?να τη? Ουκραν?α? κατ? των απειλ?ν στον κυβερνοχ?ρο.
?????????????? Για το σκοπ? αυτ? ?χει αναπτυχθε? μια ομ?δα ταχε?α? απ?κριση? στον κυβερ-νοχ?ρο που αποτελε?ται απ? εμπειρογν?μονε? τη? ΕΕ.
Εν?σχυση των ικανοτ?των τη? ΕΕ στον τομ?α τη? κυβερνοασφ?λεια?.
???????????????? ?χουν ανακοινωθε? περαιτ?ρω πρωτοβουλ?ε? για τη διασφ?λιση τη? ανθεκτι-κ?τητα? τη? υποδομ?? και των δικτ?ων ηλεκτρονικ?ν επικοινωνι?ν στην Ευρ?πη, συμπεριλαμ-βανομ?νη? τη? περισσ?τερη? συνεργασ?α? σε επιχειρησιακ? επ?πεδο, μια? μελλοντικ?? πρ?ξη? για την ανθεκτικ?τητα στον κυβερνοχ?ρο και τη? δημιουργ?α? ταμε?ου αντιμετ?πιση? κατασ-τ?σεων ?κτακτη? αν?γκη? για την ασφ?λεια στον κυβερνοχ?ρο.
?Περιορισμ?? τη? πρ?σβαση? τη? Ρωσ?α? σε τεχνολογ?ε? διπλ?? χρ?ση?.
????????????????? Οι κυρ?σει? τη? ΕΕ που εγκρ?θηκαν στι? 25 Φεβρουαρ?ου 2022 σκοπε?ουν, κυρ?ω?, να περιορ?σουν την πρ?σβαση τη? Ρωσ?α? σε κρ?σιμη? σημασ?α? προηγμ?νη τεχνολογ?α. Τεχνολογ?ε? διπλ?? χρ?ση? – συγκεκριμ?να αυτ?? που μπορο?ν να χρησιμο-ποιηθο?ν τ?σο για ειρηνικο?? ?σο και για στρατιωτικο?? στ?χου? – ?πω? ημιαγωγο? ? τεχνολογ?ε? αιχμ??, τεχνολογ?α ραδιοεπικοινωνι?ν και κρυπτοστοιχε?α, δεν πρ?πει να πωλο?νται ? να παρ?χονται με ?λλο τρ?πο για χρ?ση στη Ρωσ?α ? σε Ρωσικ? οντ?τητα
?ΚΙΝΑ
?
??????????? Ε?ναι πλ?ον γνωστ? ?τι οι Κιν?ζοι χ?κερ εκτελο?ν κυβερνοεπιθ?σει?[7] κατ? τη? Ουκραν?α?, αν και μ?νο υποθ?σει? μπορο?με να κ?νουμε για το αν αυτ?? (επιθ?σει?) ε?χαν οποιουδ?ποτε ε?δου? κρατικ? υποστ?ριξη. Επ?ση? γνωστ? ε?ναι ?τι κιν?ζοι χ?κερ εκμεταλλευ?μενοι την παρο?σα σ?γκρουση εκτελο?ν επιχειρ?σει? κυβερνοχ?ρου και εναντ?ον τη? Ρωσ?α?.
??????????? Η αμφ?δρομη σχ?ση μεταξ? Κ?να? και Ρωσ?α? στο ευρ?τερο πληροφοριακ? περιβ?λλον και ιδια?τερα στο πεδ?ο του κυβερνοχ?ρου υλοποιε?ται σε δυο επιχειρησιακο?? ?ξονε?:
?Κ?νδυνοι πλαισ?ωση? και εξ?πλωση?
?Η διασυνδεσιμ?τητα των πληροφοριακ?ν συστημ?των και η εμπλοκ? στι? κυβερνο-επιχειρ?σει? ανεξ?ρτητων χακτιβιστικ?ν κυβερνοομ?δων, με μικρ? ? και καθ?λου κρατικ? ?λεγχο, αυξ?νει του? κινδ?νου? τη? εξ?πλωση? των κυβερνοεπιθ?σεων ? των αποτελεσμ?των αυτ?ν και εκτ?? Ουκραν?α?.
??????????? Η απειλ? των κυβερνοεπιθ?σεων σε ευρωπα?κ? ?δαφο? ?χει δυο ?ψει?:
??????????? Πρ?τον, οι επιθ?σει? κατ? των Ουκρανικ?ν δικτ?ων θα μπορο?σαν να εξαπλωθο?ν και στα ευρωπα?κ? δ?κτυα.
??????????? Δε?τερον, η Ρωσ?α θα μπορο?σε να επιλ?ξει να εξαπολ?σει ?μεσε? επιθ?σει? σε ευρωπα?κο?? στ?χου? μ?σω των υπηρεσι?ν πληροφορι?ν τη? ? των κυβερνο-εγκληματικ?ν ομ?δων τη?, με σκοπ? τη διατ?ραξη των ενεργει?ν τη? Δ?ση? στην ουκρανικ? κρ?ση.
?Μεγ?λε? Επιθ?σει? Και Σ?γκρουση Υψηλ?? ?νταση?
?Σε περ?πτωση κλιμ?κωση? των εφαρμοζ?μενων μ?σων και τη? ριζοσπαστικ?τητα? τη? σ?γκρουση?, η ?νταση των επιχειρ?σεων στο ευρ?τερο πληροφοριακ? περιβ?λλον και ιδια?τερα στον κυβερνοχ?ρο μπορε? επ?ση? να αυξηθε? και ω? εκ το?του ε?ναι σημαντικ?, καταρχ??, να επιστρ?ψουμε στα χαρακτηριστικ? που κατ?χει, και επιτρ?πει κ?τω υπ? ορισμ?νε? προ?ποθ?σει?, ?στε να προτε?νουμε λ?σει? ?που τα συμβατικ? μ?σα ενδ?χεται να ε?ναι περιορισμ?να.
?Το θ?μα τη? προ-τοποθ?τηση?
?Κατ? τον καθορισμ? αξι?πιστων σεναρ?ων, το ζ?τημα τη? πρωτοποθ?τηση? ε?ναι ουσιαστικ? γιατ? επιτρ?πει στη Ρωσ?α να ορ?ζει μια ακριβ? θ?ση για μια επ?θεση σε ?ναν οργανισμ?, μεγιστοποι?ντα? επομ?νω? τακτικ? και στρατηγικ? αποτελ?σματα.
?Για να αποφευχθε? η αποτελεσματικ? εκ των προτ?ρων τοποθ?τηση Ρ?σων δρ?ντων στα ουκρανικ? συστ?ματα, οι ΗΠΑ διεξ?γουν αμυντικ?? εν?ργειε? ε?ρεση?? για να απενεργο-ποι?σουν τι? επιθετικ?? ικαν?τητε? τη? ρωσικ?? απειλ?? που ?χουν ?δη θ?σει σε κ?νδυνο την ουκρανικ? υποδομ?.
?Κακ?βουλο λογισμικ? ω? υπηρεσ?α-Malware-As-A-A-Service (MAAS)
?Θα πρ?πει να επισημανθε? ?τι σ?μερα τα κυβερνο?πλα δεν χρει?ζεται να δι?λθουν απ? ?λε? τι? φ?σει? τη? παραγωγ?? καθ?? τα τελευτα?α χρ?νια σχεδ?ν τα π?ντα ε?ναι διαθ?σιμα ω? υπηρεσ?ε? ?as-a-service?. Τα τελευτα?α χρ?νια ?χει εμφανιστε? η δυνατ?τητα τη? απ?κτηση?? ?κακ?βουλου λογισμικο? ω? υπηρεσ?α? (MaaS-Malware-as-a-Service) ? το ?κυβερνο?γκλημα ω? υπηρεσ?α? (CaaS-Cybercrime-as-a-Service).
??λεγχο? & Διο?κηση κακ?βουλων δικτ?ων ω? υπηρεσ?α-Command & Control as a service (C2aaS)
?Οι υπηρεσ?ε? ?ελ?γχου κακ?βουλων δικτ?ων? (C2aaS-C2 as a Service) γ?νονται ?λο και περισσ?τερο διαθ?σιμε? στην αγορ?. Οι υπηρεσ?ε? αυτ?? ?χουν σχεδιαστε? με τ?τοιο τρ?πο ?στε να προσφ?ρουν σε τεχνικ? ?πειρου? δρ?ντε? με λ?γου? π?ρου?, την ικαν?τητα να εξαπολ?ουν κυβερνοεπιθ?σει? κυρ?ω? κατανεμημ?νη? ?ρνηση? παροχ?? υπηρεσι?ν (DDoS). Τ?τοιου ε?δου? υπηρεσ?α προσφ?ρει ?να στ?λο κακ?βουλων Η/Υ (bot) που θα χρησιμοποιηθο?ν σε επιθ?σει? (DDoS). Αυτ?? οι δυνατ?τητε? υποδηλ?νουν ?τι ο αριθμ?? των κυβερνο-δρ?ντων στη ρωσο-ουκρανικ? σ?γκρουση θα μπορο?σε να αυξηθε? μαζ? με τι? δυνατ?τητε? αυτ?ν των υπηρεσι?ν χαμηλο? κ?στου?.
?Χ?κερ για μ?σθωση-(Hacker for Hire or hacker-for-hire proxy or Hacker as a Service-Haas)
???????????? Η επιλογ? τη? Ρωσ?α? να χρησιμοποι?σει ?χ?κερ με μ?σθωση? ω? ενδι?μεσου? (hacker-for-hire proxy) για την επιδ?ωξη των τακτικ?ν και στρατηγικ?ν τη? στ?χων, τη? επιτρ?πει να διατηρ?σει ?να υψηλ? επ?πεδο ?ρνηση? ευθ?νη? των συγκεκριμ?νων ενεργει?ν.
?Κ?νδυνο? κλιμ?κωση? τη? σ?γκρουση? στο διαστημικ? πεδ?ο
?Οι δορυφορικ?? υποδομ?? ε?ναι βασικ? συστ?ματα σε καιρ? πολ?μου καθ?? επιτρ?πουν τον συντονισμ? των χερσα?ων στρατευμ?των μ?σω εικ?νων και τηλεπικοινωνι?ν, υπ? αυτ? το πρ?σμα, η διακοπ? τη? λειτουργ?α? τη? δορυφορικ?? υποδομ?? του αντιπ?λου κατ? τη δι?ρκεια των επιχειρ?σεων επιτρ?πει την απ?κτηση σημαντικ?ν τακτικ?ν πλεονεκτημ?των στο στρατιωτικ? πεδ?ο. Η Ρωσ?α διαθ?τει αντιδιαστημικ?? δυνατ?τητε? ? δυνατ?τητε? εναντ?ον δορυφ?ρων (anti-satellite-ASAT) τ?σο κινητικ?? (π.χ. π?ραυλοι, συστ?ματα lazer, κλπ), ?σο και μη κινητικ??? (ΗΠ, κυβερνο?πλα), ικαν?? να προκαλ?σουν φυσικ?? αλλ? και εικονικ?? αναστρ?ψιμε? και στοχευμ?νε? ζημι?? καθιστ?ντα? την απ?δοση ευθυν?ν σ?νθετη.
?Η στρατιωτικ? ηγεσ?α τη? Ρωσ?α? θεωρε? τα ?πλα στον κυβερνοχ?ρο ω? υποκατ?στατο ?/και ω? συμπλ?ρωμα των ?πλων Ηλεκτρονικο? Πολ?μου, υπονο?ντα? την πιθαν? χρ?ση του? απ? κοινο? σε μια επιχε?ρηση (μια επιχε?ρηση ΗΠ θα μπορο?σε να προηγε?ται μια? κυβερνο-επ?θεση? σε ?να σ?στημα που βασ?ζεται στο δι?στημα και αντ?στροφα.
?Στρατιωτικ?? τομ?α?
Βασικ?? παρατηρ?σει? και συμπερ?σματα
?Οι επιθ?σει? στον κυβερνοχ?ρο ε?ναι ικαν?? να διαταρ?ξουν τα συστ?ματα διο?κηση? και ελ?γχου (C2C), τα οπο?α ε?ναι κρ?σιμα για τον συντονισμ? και τη διεξαγωγ? των στρατιωτικ?ν επιχειρ?σεων. Οι επιτιθ?μενοι ?χουν την ικαν?τητα διε?σδυση? σε τ?τοια συστ?ματα και παρ?μ-βαση? στι? επικοινων?ε? με στ?χο τον αποσυντονισμ? τη? διαδικασ?α? λ?ψη? απ?φαση?. Οι κυβερνοεπιθ?σει? εναντ?ον του στρατιωτικο? τομ?α μπορε? να οδηγ?σουν σε ?κθεση ?συντεταγμ?νων δυν?μεων, διαρρο? στρατιωτικ?? κ?νηση? ?/και προγραμματισμ?να δεδομ?να επιθετικ??/αμυντικ?? δρ?ση?, καθιστ?ντα? την προστασ?α του στρατιωτικο? τομ?α ζωτικ?? σημασ?α? για τη προστασ?α του προσωπικο?, του εξοπλισμο? και την απ?κτηση/διατ?ρηση τη? υπεροχ?? ?ναντι του εχθρο?.
?Ο στρατιωτικ?? κυβερνοχ?ρο? τη? Ουκραν?α? αποτελε? πεδ?ο μ?χη? υψηλ?? ?νταση? με συνεχιζ?μενε? απειλ?? και επιθ?σει?, προερχ?μενε? απ? διαφορετικο?? δρ?ντε? και διαφο-ρετικ?? χ?ρε?, οι οπο?ε? ω? επ? το πλε?στον στοχε?ουν στην κλοπ? δεδομ?νων, τη διεξαγωγ? κατασκοπε?α? και την καταστροφ? περιουσιακ?ν στοιχε?ων επιδι?κοντα? να δημιουργ?σουν ?ναν ?μεσο και ?μμεσο αντ?κτυπο στην ικαν?τητα τη? Ουκραν?α? να πολεμ?σει.
?Η Ουκραν?α ?πρεπε να επιταχ?νει σημαντικ? την αν?πτυξη και την εν?σχυση των κυβερνοδυνατοτ?των τη? στον στρατιωτικ? τομ?α με ν?ε? ικαν?τητε? οι οπο?ε? αναβαθμ?ζουν τι? ?παραδοσιακ??? λ?σει? κυβερνο?μυνα?:
?Ψηφιακ?? υπηρεσ?ε? προ? υποστ?ριξη τη? πολεμικ?? προσπ?θεια?
?Τα παραδοσιακ? καν?λια επικοινων?α? και ενημ?ρωση? (τηλε?ραση, ραδι?φωνο, ειδ?σει?, κλπ) εξακολουθο?ν να ε?ναι σημαντικ? αλλ? δεν επιτρ?πουν ταχε?ε? προειδοποι?σει? ?για επικ?νδυνα γεγον?τα, ?πω? αεροπορικ? πλ?γματα ? χτυπ?ματα πυροβολικο?, φυσικ?? καταστροφ?? και απειλ?? στον κυβερνοχ?ρο.
Υπ?ρχει επ?ση? σημαντικ? αν?γκη για διαφορετικ? ε?δη ανατροφοδ?τηση? απ? τον πληθυσμ?, ?πω? πληροφορ?ε? για εχθρικ?? στρατιωτικ?? μον?δε? σε κατεχ?μενα εδ?φη, κατεστραμμ?νε? κρ?σιμε? υποδομ?? κλπ. Το διαδ?κτυο μ?σω κινητ?? τηλεφων?α?, δι?φορα συστ?ματα μηνυμ?των (messenger), ειδικ?? εφαρμογ?? για κινητ?, ε?ναι κ?ποιε? σ?γχρονε? ψηφιακ?? υπηρεσ?ε?, που μπορο?ν να εξυπηρετ?σουν καλ?τερα σε αυτ?ν τον ρ?λο.
?Απ? την ?λλη πλευρ?, η εισαγωγ? ψηφιακ?ν υπηρεσι?ν αυξ?νει τον κ?νδυνο απειλ?ν στον κυβερνοχ?ρο, τ?σο για τι? υπηρεσ?ε? ?σο και για του? χρ?στε? του?.
?Ακολουθο?ν δι?φορα παραδε?γματα ψηφιακ?ν υπηρεσι?ν που ?χουν δημιουργηθε? στην Ουκραν?α, προ? υποστ?ριξη τη? πολεμικ?? προσπ?θεια?:
?Εθνικ? περιαγωγ?[8]-National roaming
Με την εθνικ? περιαγωγ? κατ?στη δυνατ? η σ?νδεση στο δ?κτυο ?λλων φορ?ων εκμετ?λλευση? ε?ν η σ?νδεση εξαφανιστε?.
Σ?στημα Προειδοπο?ηση? Πληθυσμο? ?κτακτη? Αν?γκη?[9]-Emergency Population Warning System
?Το ν?ο σ?στημα ειδοποι?σεων λειτουργε? με β?ση την τεχνολογ?α Cell Broadcast, η οπο?α ?χει σημαντικ? πλεονεκτ?ματα ?ναντι τη? ειδοπο?ηση? SMS: ταχ?τερη λ?ψη ειδοποι?σεων, ευελιξ?α στην επιλογ? τοποθεσι?ν που θα ειδοποιο?νται και παρουσ?α ηχητικο? σ?ματο? ακ?μα κι αν ο ?χο? στο smartphone του συνδρομητ? ε?ναι απενεργοποιημ?νο?. Δεν ε?ναι απαρα?τητο να εγκαταστ?σετε κ?τι συγκεκριμ?νο το τηλ?φωνο - ?λοι οι Ουκρανο? χρ?στε? μπορο?ν να λ?βουν τα σ?ματα
Telegram bot[10]
?Αν?κει στι? Υπηρεσ?ε? Ασφαλε?α? τη? Ουκραν?α? @stop_russian_war_bot, που δημιουργ?θηκε απ? την SSU στην αρχ? τη? ευρε?α? κλ?μακα? εισβολ?? τη? Ρωσ?α? για να επιτρ?πει στου? ανθρ?που? να στ?λνουν ειδοποι?σει? για εχθρικ? στρατε?ματα και οχ?ματα, τι? τοποθεσ?ε?, τι? κιν?σει? του?, τα εγκλ?ματα πολ?μου, του? συνεργ?τε?, κ.λπ. Στι? 18 Οκτωβρ?ου 2022, αναφ?ρθηκε ?τι το bot ε?χε λ?βει π?νω απ? 100.000 μην?ματα απ? Ουκρανο??. Αυτ? βο?θησε στην καταστροφ? εκατοντ?δων μον?δων εχθρικο? στρατιωτικο? εξοπλισμο? και ακ?μη και στην εξ?λειψη αρκετ?ν Ρ?σων στρατηγ?ν.
Διαδραστικ?? χ?ρτη?[11]-Interactive map of the territory
?Η Κρατικ? Υπηρεσ?α ?κτακτη? Αν?γκη? τη? Ουκραν?α? αν?πτυξε ?ναν διαδραστικ? χ?ρτη περιοχ?ν οι οπο?ε? ε?ναι δυνητικ? μολυσμ?νε? με εκρηκτικ? αντικε?μενα. Αυτ?? ο χ?ρτη? εμφαν?ζει τι? τοποθεσ?ε? ?που ?χουν ?δη βρεθε? εκρηκτικ? αντικε?μενα ? ε?ναι πιθαν? να βρεθο?ν και το επ?πεδο απειλ?? που συνιστο?ν, σ?μφωνα με τι? πληροφορ?ε? που διαθ?τει η Κρατικ? Υπηρεσ?α ?κτακτη? Αν?γκη? (το σφ?λμα εντοπισμο? ε?ναι ?ω? 30 μ?τρα). Υπ?ρχει και αντ?στοιχη εφαρμογ? για κινητ? τηλ?φωνα (τ?σο Android ?σο και iOS) με διαδραστικ? χ?ρτη, καθ?? και συστ?σει? για τον τρ?πο αν?χνευση? επικ?νδυνων αντικειμ?νων, οδηγ?ε? ασφαλε?α? κ.λπ. Περι?χει επ?ση? λειτουργ?α ειδοπο?ηση? με ?μεση σ?μα ε?ν το ?τομο εισ?λθει στην κ?κκινη ζ?νη.
eVorog Βοτ[12]
Αυτοματοποιημ?νο σ?στημα (bot) τη? Telegram που αναπτ?χθηκε απ? το Υπουργε?ο Ψηφιακο? Μετασχηματισμο? τη? Ουκραν?α?, πλ?ρω? ενσωμα-τωμ?νο με την Diia (Ukraine digital service) και προηγμ?νη λειτουργικ?τητα για αν?χνευση:
??? Εχθρικο? εξοπλισμο? και στρατευμ?των.
??? Δραστηριοτ?των φιλορ?σων συνεργατ?ν.
??? Εκρηκτικ?ν ? ?ποπτων αντικειμ?νων.
??? Φωτογραφ?ων/β?ντεο Ρ?σων στρατιωτικ?ν σε αποστρατικοποιημ?νου? οικισμο??.
?ППО[13]
?να σ?στημα ειδοπο?ηση? πρ?ληψη? αεροπορικ?ν επιδρομ?ν.
Η Ουκραν?α δημιο?ργησε μια εφαρμογ? για κινητ? τηλ?φωνα που θα βοηθ?σουν τι? μον?δε? αερ?μυνα? να συμπληρ?νουν πληροφορ?ε? ραντ?ρ σχετικ? με ενα?ριου? στ?χου? για την επακ?λουθη καταστροφ? του?.
Π?? λειτουργε? η εφαρμογ?: ε?ν κ?ποιο ?τομο εντοπ?σει οπτικ? ?ναν ενα?ριο στ?χο, για παρ?δειγμα, ?ναν π?ραυλο ? ?να drone καμικ?ζι, πρ?πει να ανο?ξει την εφαρμογ? ?ППО στο smartphone του, να επιλ?ξει τον τ?πο του ενα?ριου στ?χου, να στρ?ψει το smartphone του προ? την κατε?θυνση του, να τον στοχε?σει και να πατ?σει το μεγ?λο κ?κκινο κουμπ?. Με αυτ?ν τον τρ?πο τα στοιχε?α του στ?χου (θ?ση, ε?δο?, κλπ) καταλ?γουν ?μεσα σε μον?δε? τι? Ουκρανικ?? Αερ?μυνα?.
?Η Ουκραν?α ?χει επιδε?ξει τεχνογνωσ?α με την ευρε?α χρ?ση ψηφιακ?ν τεχνολογι?ν για τη διασφ?λιση σταθερ?ν επικοινωνι?ν μεταξ? του πληθυσμο? και των φορ?ων διαχε?ριση? του κρ?του? και αντ?στροφα, κατ? τη δι?ρκεια τη? περι?δου τη? κρ?σεω?. ????????
Οι μ?θοδοι επικοινων?α? καταδεικν?ουν τη σημασ?α τη? βι?σιμη? πρ?σβαση? του πληθυσμο? στι? υπηρεσ?ε? επικοινων?α? και το διαδ?κτυο, καθ?? και την ενημ?ρωση ?λων των πολιτ?ν για τυχ?ν πιθαν?? απειλ??, επιτρ?ποντ?? του? ?τσι να βοηθ?σουν τι? ?νοπλε? δυν?μει? στον εντοπισμ? του εχθρο?.
Κ?θε χ?ρα ? συμμαχ?α θα πρ?πει να εξετ?σει το ενδεχ?μενο να ?χει μια καλ? ανεπτυγμ?νη, δοκιμασμ?νη και αξι?πιστη δημ?σια επικοινων?α και σ?στημα ?γκαιρη? προειδοπο?ηση?.
?Επ?ση?, αξ?ζει να σημειωθε? ?τι ?να αυτ?νομο σ?στημα δεν επαρκε? στο σημεριν? πολ?πλοκο επικοινωνιακ? τοπ?ο, και γι’αυτ? το λ?γο οι φορε?? κρατικ?? ασφ?λεια? και οι κρατικο? κυβερνητικο? φορε?? θα πρ?πει να διατηρο?ν διαδικτυακ? παρουσ?α εντ?? τ?τοιων δικτ?ων ?πω? το Signal, το Telegram, το Twitter και ?λλα. Το βασικ? σημε?ο ε?ναι ?τι οι λογαριασμο? σε τ?τοιε? πλατφ?ρμε? πρ?πει να επαληθε?ονται και να ε?ναι αξι?πιστοι. Η εμπιστοσ?νη και η εμπιστευτικ?τητα σε τ?τοιου? λογαριασμο?? πρ?πει να ε?ναι σε υψηλ? επ?πεδο για να αποφευχθο?ν πλαστοπροσωπ?α ? παραπληροφ?ρηση.
?ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
?
??????????? Η χρ?ση του κυβερνοχ?ρου ω? πεδ?ου για τη διεξαγωγ? επιχειρ?σεων ουσιαστικ? ξεκ?νησε για πρ?τη φορ? το 2007 με τι? κυβερνοεπιθ?σει? στην Εσθον?α, συνεχ?στηκε με τι? επιθ?σει? στην Γεωργ?α το 2008 ?που χρησιμοποι?θηκαν κυβερνοεπιθ?σει? και επιχειρ?σει? επιρρο?? στον κυβερνοχ?ρο παρ?λληλα με τι? συμβατικ?? επιχειρ?σει?.
??????????? Η πλ?ρη? ενσωμ?τωση τ?τοιου ε?δου? επιχειρ?σεων στην ?λη στρατιωτικ? προσπ?θεια συν?βη κατ? τη δι?ρκεια του πολ?μου στην Ουκραν?α, ?που οι κυβερνοεπιχειρ?σει? ?παιξαν και συνεχ?ζουν, σημαντικ? ο ρ?λο ακ?μη και πριν την ?ναρξη των συμβατικ?ν επιχειρ?σεων, ακρωτηρι?ζοντα? τι? επιθετικ?? και αμυντικ?? ικαν?τητε? του αντιπ?λου, επηρε?ζοντα? ?τσι το ηθικ? του. Οι εν?ργειε? στον κυβερνοχ?ρο απ? την πλευρ? τη? Ρωσ?α? ε?χαν ω? βασικ? στ?χο την υποστ?ριξη των συμβατικ?ν, κυρ?ω? χερσα?ων επιχειρ?σεων αλλ? και την δημιουργ?α κατ?λληλων ψυχολογικ?ν επιπτ?σεων σε συγκεκριμ?να ακροατ?ρια στ?χο?.
??????????? Σ?μφωνα με τη στατιστικ? ?κθεση του Κρατικο? Κ?ντρου Κυβερνοπροστασ?α? τη? Ουκραν?α?, το 2022 υπ?ρχαν 2,8 φορ?? περισσ?τερα περιστατικ? στον κυβερνοχ?ρο απ? ?,τι το 2021. Ο αριθμ?? των περιστατικ?ν στον κυβερνοχ?ρο ?σο αφορ? τη διασπορ? κακ?βουλου λογισμικο? και? αν?κτηση? πληροφορι?ν αυξ?θηκαν κατ? 18,3 και 2,2 φορ?? αντ?στοιχα.
??????????? Ο αριθμ?? των συμβ?ντων που εντοπ?στηκαν και σχετ?ζονται με τη Ρωσ?α αυξ?θηκε κατ? 26%. Το 2022, εντοπ?στηκαν και διερευν?θηκαν επ?σημα 2194 επιθ?σει? στον κυβερνοχ?ρο (1655 απ? τον Φεβρου?ριο του 2022).
??????????? Οι επιθετικ?? κυβερνοεπιχειρ?σει? τη? Ρωσ?α?, μαζ? με τον ηλεκτρονικ? π?λεμο, απ?τυχαν να διαλ?σουν το σ?στημα διο?κηση? και ελ?γχου (C2) τη? Ουκραν?α? και την κρ?σιμη, ιδιωτικ? και δημ?σια υποδομ? του για παρατεταμ?νη χρονικ? περ?οδο. Η Ουκραν?α, με τη βο?θεια ιδιωτικ?ν εταιρει?ν και δυτικ?ν κυβερν?σεων, κατ?φερε ?χι μ?νο να μετρι?σει την πλειον?τητα των επιθ?σεων στον κυβερνοχ?ρο κατ? τη? υποδομ?? τη? αλλ? επ?ση? και να αναπτ?ξει δικ?? τι? επιθετικ?? κυβερνο-δυνατ?τητε?.
??????????? Η μεγαλ?τερη απειλ? στον κυβερνοχ?ρο για την Ουκραν?α ε?ναι οι ομ?δε? χ?κερ που σχετ?ζονται με τη FSB, τη GRU και τη SVR. Σε ?να μικρ?τερο βαθμ?, οι ομ?δε? χ?κερ με οικονομικ? κ?νητρα και οι φιλορωσικ?? ομ?δε? χακτιβιστ?ν αποτελο?ν επ?ση? απειλ?. Οι πιο ενεργ?? ομ?δε? hacking ε?ναι οι Sandworm, APT28, EmberBear, Turla, Gamaredon, Calisto και APT29, εν? οι KillNet, NoName057, People's Cyber Army, Xaknet Team και RaHDit ε?ναι οι πιο δραστ?ριε? φιλορωσικ?? χακτιβιστικ?? ομ?δε?.
?Συμπερ?σματα στο πεδ?ο (κυβερνοχ?ρο?)
???????????? Τα δυο χρ?νια του πολ?μου στην Ουκραν?α ?δωσε αρκετ? συμπερ?σματα ω? προ? την χρ?ση κυβερνοδυνατοτ?των κατ? την δι?ρκεια μια συμβατικ?? σ?γκρουση?:
?·?????????????? Η Ρωσ?α αν?πτυξε και εξ?ντλησε τι? αρχικ?? κυβερνοδυνατ?τητε? τη?? λ?γο πριν και κατ? την ?ναρξη τη? εισβολ?? στι? 24 Φεβρουαρ?ου 2022. Οι ρωσικ?? κυβερνοεπιχειρ?σει? ε?χαν ω? στ?χο να υπονομε?σουν τι? στρατιωτικ?? επιχειρ?σει? τη? Ουκραν?α?, οικονομικο?? και κυβερνητικο?? τομε??, να αποκτ?σουν πρ?σβαση σε κρ?σιμε? υποδομ?? καθ?? και στο να απαγορε?σουν απ? το κοιν? την πρ?σβαση στην πληροφορ?α. Πολλ?? επιθ?σει? στ?χευσαν την κρ?σιμη υποδομ? τη? Ουκραν?α? με στ?χο να διαταρ?ξουν τη λειτουργ?α τη?.
?·?????????????? Οι Ρωσικ?? κυβερνοεπιθ?σει?? απ?τυχαν στο να δημιουργ?σουν σοβαρ? μακροχρ?νιο πρ?βλημα στι? Ουκρανικ?? κρ?σιμε? υποδομ??.
?·?????????????? Οι Ρ?σοι επικεντρ?νονται κυρ?ω? σε επιθ?σει? Κατανεμημ?νη? ?ρνηση? Παρο-χ?? Υπηρεσι?ν (DDoS), σε επιχειρ?σει? προπαγ?νδα? και δυσφ?μιση? καθ??? και επιχειρ?σει? ηλεκτρονικ?? εξαπ?τηση? (phishing). Ω? αποτ?λεσμα, η Ουκραν?α δ?νει μεγαλ?τερη προσοχ? στι? ιδιαιτερ?τητε? τ?τοιων επιθ?σεων.
?·?????????????? Η Ρωσ?α προσπαθε? να βρει ν?ου? συμμ?χου? οι οπο?οι θα την βοηθ?σουν στι? κυβερνο/στρατιωτικ?? επιχειρ?σει? τη?, κ?τι που ενδεχομ?νω? θα δημιουργ?σει μεγαλ?τερη ζημι? καθ?? στην προσπ?θεια τη? να πετ?χει του? στ?χου? τη?, πιθαν?? να στραφε? προ? την Κ?να η οπο?α ελπ?ζει να λ?βει ενεργ? μ?ρο? στην διαμορφωθε?σα γεωπολιτικ? κατ?σταση στην Ευρ?πη.
?·?????????????? Ε?ναι σχεδ?ν β?βαιο ?τι Ρωσικο? φορε?? κυβερνοαπειλ?ν,? χρηματοδοτο?μενοι? απ? το κρ?το? θα συνεχ?σουν τι? δραστηρι?τητ?? του? για την προ?θηση των στρατηγικ?ν και τακτικ?ν στ?χων του ρωσικο? στρατο? στην Ουκραν?α.
?·?????????????? Παρ?λο που οι ρωσικ?? κυβερνο-δραστηρι?τητε? επικεντρ?νονται κυρ?ω? σε στ?χου? στην Ουκραν?α, υπ?ρχει μεγ?λη πιθαν?τητα οι επιθ?σει? να μεταφερθο?ν-επεκταθο?ν (δι?χυση) στην Ευρ?πη και στι? χ?ρε? που υποστηρ?ζουν την Ουκραν?α.
?·?????????????? Δεδομ?νου ?τι η Ρωσ?α εστι?ζει στην καταστροφ? ? τη δημιουργ?α σημαντικο? προβλ?ματο? στη κρ?σιμη? υποδομ?? τη? Ουκραν?α?, ε?ναι ασφαλ?? να δεχτο?με ?τι οι επιχειρ?σει? στον κυβερνοχ?ρο ε?ναι και θα χρησιμοποιηθο?ν στο μ?λλον εντ?? του διακλαδικο? σχεδιασμο? επιχειρ?σεων για την υποστ?ριξη των συμβατικ?ν κινητικ?ν πολεμικ?ν επιχειρ?σεων.
?·?????????????? Η Ουκραν?α κατ?φερε να περιορ?σει? τη ζημι? στι? υποδομ?? τη?, μεταφ?ροντα? πολλ?? απ? τι? υπηρεσ?ε? τη? σε υποδομ? ?ν?φου?-cloud? εκτ?? χ?ρα?. Μετ? απ? κ?θε κυβερνοεπ?θεση, τα συστ?ματα υποδομ?? τη? Ουκραν?α? γ?νονταν λιγ?τερο ευ?λωτα. Αρχικ?, αν και η ?μυνα ?ταν η κ?ρια προτεραι?τητα στην προστασ?α των υποδομ?ν, με τον καιρ? ?χει μεταβληθε? σε μια επιθετικ? στρατηγικ?
?·?????????????? Η συνεργασ?α μεταξ? ιδρυμ?των, οργανισμ?ν και κρατ?ν αποτελε? κρ?σιμο παρ?γοντα για τη διατ?ρηση τη? προστασ?α? των υποδομ?ν σε υψηλ? επ?πεδο.
?·?????????????? Η ασφ?λεια στον κυβερνοχ?ρο δεν ε?ναι πλ?ον θ?μα που αφορ? ειδικο??. Σε κ?θε χ?ρα, οι ?νθρωποι ε?ναι η πρ?τη γραμμ? ?μυνα ?ναντι επιθ?σεων στον κυβερνοχ?ρο.
?·?????????????? Η ?μυνα εναντ?ον μια στρατιωτικ?? εισβολ?? προ?ποθ?τει για τι? περισσ?τερε? χ?ρε? την ικαν?τητα να εξ?γουν και να διαν?μουν ψηφιακ?? λειτουργ?ε? του? π?ρα απ? τα σ?νορ? του? και σε ?λλε? χ?ρε?.
???????????????????????? Η Ρωσ?α απ? την αρχ? τη? σ?γκρουση? στ?χευσε παρ?λληλα με συμβατικ? (πυρα?λου?) και ψηφιακ? μ?σα (λογισμικ? διαγραφ??), την πληροφοριακ? υποδομ? τη? Ουκραν?α?. Ωστ?σο, η Ουκραν?α κατ?φερε να μεταφ?ρει και με αυτ?ν τον τρ?πο να προστατε?σει μεγ?λο μ?ρο? των πολιτικ?ν και στρατιωτικ?ν τη? ψηφιακ?ν υποδομ?ν σε υπηρεσ?ε? ν?φου? (cloud hosting) κυρ?ω? εκτ?? τη? χ?ρα?.
?·?????????????? Η πρ?σφατη πρ?οδο? η οπο?α ?χει επιτευχθε? στον τομ?α τη? συλλογ?? πληροφορι?ν απειλ?ν (cyber threat intelligence) και τη? προστασ?α? τελικο? σημε?ου (end-point protection) βο?θησε την Ουκραν?α να αντιμετωπ?σει ?να μεγ?λο ποσοστ? των Ρωσικ?ν καταστροφικ?ν κυβερνοεπιθ?σεων.
???????????????????????? Στην σημεριν? σ?γκρουση οι ρωσικ?? κυβερνοεπιθ?σει? ε?ναι διαφορετικ?? απ? αυτ?? που παρατηρ?θηκαν το 2017 με την περ?πτωση του κακ?βουλου λογισμικο? NotPetya. Στη συγκεκριμ?νη επ?θεση (2017) χρησιμοποι?θηκε καταστροφικ? κακ?βουλο λογισμικ? το οπο?ο ε?χε την ικαν?τητα ανεξ?λεγκτη? διασπορ?? σε αλληλοσυνδε?μενα συστ?ματα εντ?? και εκτ?? χ?ρα?. Στι? σημεριν?? ρωσικ?? επιθ?σει? ?χει παρατηρηθε? περιορισμ?? τη? διασπορ?? του κακ?βουλου λογισμικο? εκτ?? Ουκραν?α? με παρ?λληλη α?ξηση τη? προσπ?θεια? συγχρονισμο? των κυβερ-νοεπιθ?σεων με τι? αντ?στοιχε? συμβατικ?? επιχειρ?σει?. Η χρ?ση απ? πλευρ?? αμυν?μενων, διαδικασι?ν συλλογ?? πληροφορι?ν απειλ?ν με τη βο?θεια τεχνητ?? νοημοσ?νη? (Artificial Intelligence-AI) καθ?? και λ?σεων προστασ?α? τελικο? σημε?ου κατ?στησαν δυνατ? τον ταχ?τατο διαμοιρασμ? λογισμικο?/κ?δικα προστασ?α? ?στε να εντοπισθο?ν και αντιμετωπισθο?ν οι επιθ?σει?.
?·????????? Καθ?? ?να? συνασπισμ?? χωρ?ν ?χει συγκεντρωθε? για να υπερασπιστε? την Ουκραν?α, οι ρωσικ?? υπηρεσ?ε? πληροφορι?ν εν?σχυσαν τι? προσπ?θειε? κατασκοπε?α? και διε?σδυση? σε πληροφοριακ? δ?κτυα με στ?χο συμμαχικ?? κυβερν?σει? εκτ?? Ουκραν?α?.
???????????????????????? ?χουν εντοπισθε? εν?ργειε? διε?σδυση? σε 128 οργανισμο?? σε 42 χ?ρε? εκτ?? Ουκραν?α?. Κ?ριο στ?χο αποτελο?ν χ?ρε? οι οπο?ε? συνδρ?μουν την Ουκραν?α ?πω?: οι ΗΠΑ, η Πολων?α, οι βαλτικ?? χ?ρε?, η Δαν?α, η Νορβηγ?α, η Φιλανδ?α, η Τουρκ?α καθ?? και ?λλε? Νατο?κ?? χ?ρε?. Η λ?στα των στ?χων σε αυτ?? τι? χ?ρε? περιλαμβ?νει κυβερνητικ?? υποδομ??, δεξαμεν?? σκ?ψη? (think tanks),? ανθρωπιστικ?? οργαν?σει?, εταιρε?ε? πληροφορικ??, υποδομ?? παροχ?? εν?ργεια? και κρ?σιμων υποδομ?ν καθ?? και τι? εταιρε?ε? υποστ?ριξη? του?.
?·??????? Σε συνδυασμ? με τι? ?δη υπ?ρχουσε? κυβερνοδραστηρι?τητε?, οι ρωσικ?? υπηρεσ?ε? διεξ?γουν αντ?στοιχε? κυβερνοεπιχειρ?σει? επιρρο??? σε παγκ?σμιο επ?πεδο προ? υποστ?ριξη των πολεμικ?ν τη? προσπαθει?ν.
???????????????????????? Οι συγκεκριμ?νε? επιχειρ?σει? συνδυ?ζουν τακτικ?? που ?χουν αναπτυχθε? πριν απ? δεκαετ?ε? απ? την KGB με τι? ν?ε? ψηφιακ?? τεχνολογ?ε? και το διαδ?κτυο? ?στε να δ?σουν στι? επιχειρ?σει? επιρρο?? μεγαλ?τερη γεωγραφικ? κ?λυψη, ταχ?τητα, προσαρμοστικ?τητα, πιο ακριβ? στ?χευση και μεγαλ?τερη ισχ?. Τ?τοιου ε?δου? επιχειρ?σει? με επαρκ? σχεδιασμ? και τεχνογνωσ?α μπορο?ν να εκμεταλλευθο?ν την αμεσ?τητα και ευρ?τητα των δημοκρατικ?ν κοινωνι?ν.
??????????????????????? Υπ? αυτ?ν την οπτικ? οι Ρ?σοι επικ?ντρωσαν τι? επιχειρ?σει? επιρρο?? του? σε τ?σσερα ακροατ?ρια με συγκεκριμ?νου? στ?χου?:
o??????? Ρωσικ?? πληθυσμ??: Τη συνεχιζ?μενη υποστ?ριξη τη? πολεμικ?? προσπ?θεια?.
o??????? Ουκρανικ?? πληθυσμ??: Την υπον?μευση τη? εμπιστοσ?νη? στην θ?ληση και ικαν?τητα τη? χ?ρα? να αντισταθε? στι? ρωσικ?? επιθ?σει?.
o??????? Αμερικανικ? και Ευρωπα?κ? ακροατ?ρια: Την υπον?μευση τη? δυτικ?? εν?τητα? και την εκτροπ? των επικρ?σεων για τα Ρωσικ? εγκλ?ματα πολ?μου>
o??????? Ακροατ?ρια μη συμμαχικ?ν χωρ?ν: Για τη διατ?ρηση τη? υποστ?ριξη? προ? τη Ρωσ?α στα ΗΕ και ?λλου? οργανισμο??.
???????????????????????? Οι ρωσικ?? κυβερνοεπιχειρ?σει? επιρρο?? ε?ναι ?μεσα συνδεδεμ?νε? με τακτικ?? οι οπο?ε? δημιουργ?θηκαν για ?λλου ε?δου? κυβερνοεπιχειρ?σει? ?πω? οι τακτικ?? των ομ?δων διαρκο?? απειλ?? (Advanced Persistent Threat-APT) των ρωσικ?ν υπηρεσι?ν πληροφορι?ν, τι? ομ?δε? διαρκο?? χειραγ?γηση? (Advanced Persistent Manipulation-APM) οι οπο?ε? σχετ?ζονται με κυβερνητικ?? υπηρεσ?ε?? και δρουν μ?σω Μ?σων Κοινωνικ?? Δικτ?ωση? και ψηφιακ?ν πλατφορμ?ν.
??????????????????????? Οι συγκεκριμ?νε? επιχειρ?σει? επιρρο?? μ?σω κυβερνοχ?ρου, προτοπο-θετο?σαν αφηγ?ματα σχεδ?ν με τον ?διο τρ?πο που ?τερε? κυβερνοεπιχειρ?σει? προτοποθετο?σαν κακ?βουλο λογισμικ? σε πληροφοριακ? συστ?ματα. Στη συν?χεια εκκινο?σαν μια ευρε?α και ταυτ?χρονη ?αναφορ?? των συγκεκριμ?νων αφηγημ?των απ? ιστ?τοπου? οι οπο?οι βρ?σκονταν κ?τω απ? τον ?λεγχο τη? ρωσικ?? κυβ?ρνηση? μεγεθ?νοντα? παρ?λληλα μ?σω τεχνολογι?ν εργαλε?ων εκμετ?λλευση? των Μ?σων Κοινωνικ?? δικτ?ωση?. Πρ?σφατα παραδε?γματα περιλαμβ?νουν αφηγ?σει? γ?ρω απ? τα βιοεργαστ?ρια και πολλαπλ?? προσπ?θειε? για τη συγκ?λυψη των στρατιωτικ?ν επιθ?σεων εναντ?ον ουκραν?ν αμ?χων. Εκτιμ?ται ?τι οι ρωσικ?? επιχειρ?σει? επιρρο?? στον κυβερνοχ?ρο α?ξησαν με επιτυχ?α τη δι?δοση τη? ρωσικ?? προπαγ?νδα? μετ? την ?ναρξη του πολ?μου κατ? 216% στην Ουκραν?α και 82% στι? Ηνωμ?νε? Πολιτε?ε?.
?·??????? Τα διδ?γματα απ? την Ουκραν?α απαιτο?ν μια ολοκληρωμ?νη και
συντονισμ?νη στρατηγικ? για την εν?σχυση τη? ?μυνα? εναντ?ον ?λου του φ?σματο? των κυβερνοεπιχειρ?σεων ε?τε αυτ?? εκδηλ?νονται με τη μορφ? καταστροφικ?ν κυβερνοεπιθ?σεων, κυβερνοκατασκοπε?α? ? επιχειρ?σεων επιρρο??.
???????????????????????? Εν? υπ?ρχουν βασικ?? διαφορ?? μεταξ? των παραπ?νω επιχειρ?σεων, η Ρωσικ? κυβ?ρνηση τι? αντιμετωπ?ζει ω? μ?ρο? μια ευρ?τερη? πληροφοριακ?? επιχε?ρηση? η οπο?α αν και ?χει του? δικο?? αντικειμενικο?? σκοπο?? και στ?χου? βρ?σκεται σε πλ?ρη συγχρονισμ? με τι? συμβατικ?? επιχειρ?σει?. Αυτ? η ν?α πραγματικ?τητα απαιτε? τελε?ω? διαφορετικ? προσ?γγιση ?σο αφορ? στην αντιμετ?-πιση και αποτροπ? τ?τοιων απειλ?ν.
??????????????????????? Η αποτροπ? τ?τοιου ε?δου? απειλ?ν θα πρ?πει να στηριχθε? καταρχ?ν στι? παρακ?τω παραδοχ??:
?o??????? Οι ρωσικ?? απειλ?? στον κυβερνοχ?ρο προωθο?νται απ? ?να κοιν? σ?νολο δρ?ντων (ομ?δων, υπηρεσι?ν, κλπ) εντ?? και εκτ?? τη? ρωσικ?? κυβ?ρνηση? οι οπο?οι χρησιμοποιο?ν παρ?μοιε? ψηφιακ?? τακτικ??. Ω? αποτ?λεσμα, θα χρειαστε? πρ?οδο? τ?σο στην ψηφιακ? τεχνολογ?α, την τεχνητ? νοημοσ?νη ?σο και στην διαχε?ριση των δεδομ?νων για την αντιμετ?πισ? του?.
o??????? ?Σε αντ?θεση με τι? παραδοσιακ?? απειλ?? του παρελθ?ντο?, οι αντιδρ?σει? σε τ?τοιου ε?δου? επιθ?σει? στον κυβερνοχ?ρο πρ?πει να βασ?ζονται σε μεγαλ?τερη δημ?σια και ιδιωτικ? συνεργασ?α.
o??????? Υπ?ρχει αν?γκη για στεν? και κοιν? πολυμερ? συνεργασ?α μεταξ? των κυβερν?σεων για την προστασ?α των ανοιχτ?ν και δημοκρατικ?ν κοινωνι?ν.
o??????? Το αμυντικ? δ?γμα θα πρ?πει να υποστηρ?ζει την ελε?θερη ?κφραση και να αποφε?γει τη λογοκρισ?α στι? δημοκρατικ?? κοινων?ε?, ακ?μη και ?ταν χρει?ζονται ν?α β?ματα για την αντιμετ?πιση του πλ?ρου? φ?σματο? των απειλ?ν στον κυβερνοχ?ρο που περιλαμβ?νουν και τι? επιχειρ?σει? επιρρο?? στον κυβερνο-χ?ρο.
?ΜΕΛΛΟΝ
?
??????????? Δεδομ?νου τη? αυξαν?μενη? στεν?? συνεργασ?α? μεταξ? Ρωσ?α? και Κ?να? και την προσπ?θεια τη? τελευτα?α? για αναβ?θμιση τη? γεωπολιτικ?? τη? θ?ση?, αναμ?νεται α?ξηση των κατασκοπευτικ?ν δραστηριοτ?των κινεζικ?ν κυβερνοομ?δων, ?πω? π.χ. οι APT27, APT30, APT31, Ke3chang, Gallium και Mustang Panda, ?ναντι των κρατ?ν μελ?ν τη? ΕΕ και του ΝΑΤΟ, παρ?λληλα με τι? συνεχε?? απειλ?? απ? τι? πολιτικ? υποκινο?μενε? ρωσικ?? κυβερνοομ?δε?.
??????????? Λαμβ?νοντα? υπ?ψη τη σημαντικ? εμπειρ?α και τι? δυνατ?τητε? των ρωσικ?ν ειδικ?ν υπηρεσι?ν, ε?ναι επ?ση? σημαντικ? η προστασ?α υποδομ?ν αποθ?κευση? και διακ?νηση? δεδομ?νων και του εξοπλισμο? δικτ?ου απ? μη εξουσιοδοτημ?νη πρ?σβαση και λογισμικ? που θα μπορο?σε να επιτρ?ψει στου? επιτιθ?μενου? να ?χουν απομακρυσμ?νη πρ?σβαση σε συστ?ματα στ?χων.
??????????? Στο μ?λλον θα υπ?ρξει μια συνεχ?? αυξαν?μενη επ?νδυση τ?σο στι? αμυντικ?? ?σο και στι? επιθετικ?? δυνατ?τητε? στον κυβερνοχ?ρο, κ?τι το οπο?ο ε?ναι απαρα?τητο για τον μετριασμ? των κινδ?νων για την ασφ?λεια. Οι οργανισμο? μπορο?ν να μει?σουν σημαντικ? την ευπ?θει? του? σε επιθ?σει? στον κυβερνοχ?ρο με την εφαρμογ? ισχυρ?ν μ?τρων κυβερνοασφ?λεια?, ?πω? τε?χη προστασ?α?, συστ?ματα αν?χνευση? εισβολ?ν και προγρ?μ-ματα εκπα?δευση? εργαζ?μενων. Επιπλ?ον, η ?παρξη μια? ολοκληρωμ?νη? στρατηγικ?? ?μυνα? στον κυβερνοχ?ρο μπορε? να βοηθ?σει στην ελαχιστοπο?ηση του αντ?κτυπου μια? επιτυχημ?νη? επ?θεση?. Η επ?νδυση στην ?μυνα στον κυβερνοχ?ρο ε?ναι ουσιαστικ? αυτο?μυνα για τι? επιχειρ?σει? και κυβερν?σει? εν?ντια στην αυξαν?μενη απειλ? επιθ?σεων στον κυβερνοχ?ρο. Το κ?στο? μια? επιτυχημ?νη? επ?θεση? μπορε? να ε?ναι καταστροφικ?, και οι κ?νδυνοι αυξ?νονται καθ?? ο κ?σμο? μα? γ?νεται πιο ψηφιακ??.
??????????? Η επαν?σταση τη? τεχνολογ?α? ?χει φτ?σει ακ?μα και στου? πιο καθημερινο?? ανθρ?που? σε ?λο τον κ?σμο, και οι κυβερνοαπειλ?? ακολο?θησαν. Πλ?ον, η ασφ?λεια στον κυβερνοχ?ρο δεν αφορ? μ?νο του? επαγγελματ?ε?. Οι ?νθρωποι ε?ναι η πρ?τη γραμμ? ?μυνα? κατ? των επιθ?σεων στον κυβερνοχ?ρο σε κ?θε χ?ρα. Ε?ναι συχν? το πρ?το σημε?ο επαφ?? με πιθαν?? απειλ??, και οι εν?ργει?? του? μπορο?ν ε?τε να αυξ?σουν ε?τε να μει?σουν την πιθαν?τητα μια? επιτυχημ?νη? επ?θεση?. Εκπαιδε?οντα? του? ανθρ?που? για του? κινδ?νου? και η χρ?ση β?λτιστων πρακτικ?ν μπορο?ν να βοηθ?σουν στην αποτροπ? επιθ?σεων και στην ελαχιστοπο?ηση τη? ζημι?? σε περ?πτωση επιτυχ?α? τη? επ?θεση?. Απ? την παροχ? πληροφορι?ν μ?σω κρατικ?ν και ιδιωτικ?ν ΜΜΕ, ?πω? η τηλε?ραση και το ραδι?φωνο, μ?χρι την εκπα?δευση και την κατ?ρτιση σε σχολε?α και πανεπιστ?μια, η ευαισθη-τοπο?ηση στον κυβερνοχ?ρο και η ?μυνα πρ?πει να διδαχθο?ν και να γ?νουν αντικε?μενο εκπα?δευση?.
??????????? Η πρ?σφατη ?κρηξη τη? τεχνολογ?α? τεχνητ?? νοημοσ?νη? (Artificial Intelligence-AI) ?χει τη δυνατ?τητα να αλλ?ξει το παιχν?δι στον κυβερνοπ?λεμο. Η τεχνητ? νοημοσ?νη χρησιμοποιε?ται ?δη στην ?μυνα στον κυβερνοχ?ρο για τον εντοπισμ? και την αντιμετ?πιση απειλ?ν πιο γρ?γορα και αποτελεσματικ?, αλλ? μπορε? κ?λλιστα να χρησιμοποιηθε? απ? επιτιθ?μενου? για τη διεξαγωγ? εξελιγμ?νων επιθ?σεων στον κυβερνοχ?ρο.
?να? τρ?πο? με τον οπο?ο μπορε? να αναπτυχθε? η τεχνητ? νοημοσ?νη στον κυβερνοπ?λεμο ε?ναι μ?σω τη? χρ?ση? αλγορ?θμων μηχανικ?? μ?θηση? (Machine Learning-ML Algorithms) για τον εντοπισμ? προτ?πων και ανωμαλι?ν στην κυκλοφορ?α του δικτ?ου. Θα μπορο?σε να εξασφαλ?σει την αν?χνευση και την απ?κριση σε πραγματικ? χρ?νο σε απειλ?? και βελτιωμ?νη ταχ?τητα και ακρ?βεια τη? ?μυνα? στον κυβερνοχ?ρο.
Μια ?λλη πιθαν? χρ?ση τη? τεχνητ?? νοημοσ?νη? στον κυβερνοπ?λεμο ε?ναι η αν?πτυξη αυτ?νομου κακ?βουλου λογισμικο? που μπορε? να προσαρμοστε? και να εξελιχθε? ω? απ?ντηση στι? μεταβαλλ?μενε? συνθ?κε?. Θα μπορο?σε να διεξ?γει επιθ?σει? στον κυβερνοχ?ρο, θα ?ταν δυσκολ?τερο να εντοπιστε? και να αντιμετωπισθε? απ? του? αμυν?μενου?. ??????? Συνολικ?, εν? η τεχνητ? νοημοσ?νη ?χει τη δυνατ?τητα να ε?ναι ισχυρ? εργαλε?ο για την ?μυνα στον κυβερνοχ?ρο, θ?τει επ?ση? σημαντικ?? προκλ?σει? για ?σου? εργ?ζονται στον τομ?α. Ω? τ?τοιο, θα ε?ναι, σημαντικ? οι επαγγελματ?ε? τη? κυβερνοασφ?λεια? να αναπτ?ξουν ν?ε? στρατηγικ?? και εργαλε?α για την αντιμετ?πιση των απειλ?ν που δημιουρ-γο?νται απ? την τεχνητ? νοημοσ?νη στον κυβερνοπ?λεμο.
?
[1] Οι λεγ?μενε? συγκρο?σει? υψηλ?? ?νταση? (high-intensity conflicts) ε?ναι συμμετρικ?? συγκρο?σει? που περιλαμβ?νουν ?νοπλε? δυν?μει? οι οπο?ε?? χρησιμοποιο?ν σ?γχρονα, μεγ?λη? κλ?μακα? τεχνολογικ? μ?σα. Πρακτικ? παραδε?γματα που διαφοροποιο?ν αυτ?? τι? συγκρο?σει? απ? τι? συγκρο?σει? χαμηλ?? ?νταση? ε?ναι η απουσ?α ? πολ? περιορισμ?νη χρ?ση οργανωμ?νου ανταρτοπ?λεμου, η χρ?ση πυρηνικ?ν ? μη πυρηνικ?ν βαλλιστικ?ν επιθ?σεων, η αν?πτυξη ασυν?θιστων μεγ?λων δυν?μεων (ποσοτικ? και ποιοτικ?) θ?λασσα?, α?ρα και ξηρ?? (τανκ?, αντιτορπιλλικ?, βομβαρδιστικ? κ.λπ.) και την κ?ρυξη πολ?μου απ? τη μια χ?ρα σε μια ?λλη.
[2] Η υβριδικ? σ?γκρουση (Hybrid conflict) ε?ναι ?να ε?δο? σ?γκρουση? που συνδυ?ζει πολλ?? μη συμβατικ?? μεθ?δου? πολ?μου, ?πω? παραπληροφ?ρηση, χειραγ?γηση τη? κοιν?? γν?μη?, οικονομικ?? π?λεμο?, δολιοφθορ?, τρομοκρατ?α, κυβερνοεπ?θεση και ανταρτοπ?λεμο. Ω? δρ?ντε? οι οπο?οι εμπλ?κονται σε μια υβριδικ? σ?γκρουση μπορε? να περιλαμβ?νονται κρ?τη, τρομοκρατικ?? ομ?δε?, πολιτοφυλακ??, ιδιωτικ?? εταιρε?ε? και ιδι?τε?. Η υβριδικ? σ?γκρουση καθ?? οι εμπλεκ?μενοι φορε??, συχν? απ? αυξημ?νη πολυπλοκ?τητα, μπορε? να ?χουν διαφορετικο?? στ?χου? και διαφορετικ?? μεθ?δου? μ?χη?. Μπορε? να ε?ναι δ?σκολο για να προσδιοριστε? ποιο? ε?ναι υπε?θυνο? για εν?ργειε? σε μια υβριδικ? σ?γκρουση, καθ?? οι εμπλεκ?μενοι φορε?? ενδ?χεται να χρησιμοποι?σουν ε?λογε? τακτικ?? ?ρνηση? για να αποκρ?ψουν τη συμμετοχ? του?.
[3] Αυτ? το ?ραμα επιβεβαι?θηκε απ? τον στρατηγ? Gerasimov το 2019 στο συν?δριο τη? Ακαδημ?α? Στρατιωτικ?ν Επιστημ?ν, ?που και τ?νισε τη σημασ?α των υβριδικ?ν τακτικ?ν και τη γν?ση του ασ?μμετρου πολ?μου :
?Στι? σ?γχρονε? συνθ?κε?, η αρχ? τη? διεξαγωγ?? πολ?μου ?χει αναπτυχθε? με β?ση τη συντονισμ?νη χρ?ση στρατιωτικ?ν και μη στρατιωτικ?ν μ?τρων [...] οι ?νοπλε? Δυν?μει? μα? πρ?πει να ε?ναι ?τοιμε? να διεξ?γουν πολ?μου? και ?νοπλε? συγκρο?σει? ν?ου τ?που χρησιμοποι?ντα? κλασικ?? και ασ?μμετρε? μεθ?δου? δρ?ση?. Επομ?νω?, η αναζ?τηση ορθολογικ?ν στρατηγικ?ν για τη διεξαγωγ? πολ?μου με δι?φορου? αντιπ?λου? ε?ναι πρωταρχικ?? σημασ?α? σημασ?α για την αν?πτυξη τη? θεωρ?α? και τη? πρακτικ?? τη? στρατιωτικ?? στρατηγικ??.?
[4] Η σκ?ψη τη? ρωσικ?? στρατιωτικ?? ελ?τ, ?πω? αυτ? του στρατηγο? Gerasimov, ?χει βαθι? επηρεασθε? απ? συγκρο?σει? ?πω? ο Δε?τερο? π?λεμο? τη? Τσετσεν?α? (Αυγ.1999- Απρ.2009), την Αραβικ? ?νοιξη (2011), τον επακ?λουθο εμφ?λιο π?λεμο στη Συρ?α, και τελικ? την Ουκρανικ? κρ?ση
[5] Σε τεχνικ? επ?πεδο, κοιν?? τακτικ?? και τεχνικ?? συμπεριλαμβ?νουν την εκμετ?λλευση διαδικτυακ?ν εφαρμογ?ν, κερκ?πορτε? (backdoors) παρ?νομων εκδ?σεων λογισμικο? (Microsoft Office) και στοχευμ?νη ηλ. εξαπ?τηση? (spear phishing)
[6] Το σ?στημα "πλεονεκτ?ματο?-μ?χλευση?" (leverage) αναφ?ρεται στη χρ?ση κ?ποιου π?ρου ? μηχανισμο? προκειμ?νου να επιτευχθο?ν καλ?τερα αποτελ?σματα και με μεγαλ?τερη επ?δραση απ? ?,τι θα ?ταν δυνατ? με μ?νο τη χρ?ση βασικ?ν π?ρων.
Στον οικονομικ? και επιχειρηματικ? τομ?α, η ?ννοια του "πλεονεκτ?ματο?-μ?χλευση?" αναφ?ρεται συχν? στη χρ?ση χρηματοοικονομικ?ν μ?σων, ?πω? των δανε?ων, προκειμ?νου να αυξηθε? ο χρηματοοικονομικ?? αντ?κτυπο? μια? επενδυτικ?? ? επιχειρηματικ?? απ?φαση?. Με ?λλα λ?για, η χρ?ση μ?χλευση? επιτρ?πει σε ?να ?τομο ? μια εταιρε?α να χρησιμοποι?σει λ?γα χρ?ματα για να κερδ?σει πολ? περισσ?τερα χρ?ματα, εκμεταλλευ?μενοι τη δυνατ?τητα δανεισμο?.
Το σ?στημα "πλεονεκτ?ματο?-μ?χλευση?" ? αλλι?? "leveraged advantage" στι? επιχειρ?σει? κυβερνοχ?ρου αναφ?ρεται στον τρ?πο που μια επιχε?ρηση μπορε? να χρησιμοποι?σει την τεχνολογ?α και τι? ψηφιακ?? πλατφ?ρμε? για να ενισχ?σει την ανταγωνιστικ? τη? θ?ση και να δημιουργ?σει οφ?λη. Στον κυβερνοχ?ρο, η ?ννοια τη? μ?χλευση? αναφ?ρεται στο π?? οι επιχειρ?σει? μπορο?ν να χρησιμοποι?σουν την τεχνολογ?α, τα δεδομ?να και τι? ψηφιακ?? πλατφ?ρμε? για να ενισχ?σουν τι? δραστηρι?τητ?? του?, να βελτι?σουν την απ?δοσ? του? και να δημιουργ?σουν ν?ε? ευκαιρ?ε?. Αυτ? μπορε? να συμπεριλαμβ?νει την αν?πτυξη ν?ων τεχνολογικ?ν λ?σεων, την αποτελεσματικ? χρ?ση των δεδομ?νων για λ?ψη αποφ?σεων, και την ενσωμ?τωση των ψηφιακ?ν πλατφορμ?ν για την αναβ?θμιση των υπηρεσι?ν και των διαδικασι?ν. Με την ορθ? χρ?ση τη? μ?χλευση?, οι επιχειρ?σει? κυβερνοχ?ρου μπορο?ν να επιτ?χουν ανταγωνιστικ? πλεον?κτημα και να ενισχ?σουν την ικαν?τητ? του? να παρ?χουν αποτελεσματικ?? υπηρεσ?ε? και προ??ντα.
[7] Σ?μφωνα με πληροφορ?ε? που εξασφ?λισε το περιοδικ? Times, υπ?ρξε πιθαν? οργ?νωση μ?σω Κ?να? (χωρ?? να γνωρ?ζουμε αν υπ?ρξε κυβερνητικ? εμπλοκ?) μια? μαζικ?? εκστρατε?α? κυβερνοεπιθ?σεων εναντ?ον ουκρανικ?ν στρατιωτικ?ν και πυρηνικ?ν εγκαταστ?σεων πριν απ? την εισβολ? τη? Ρωσ?α?. Περισσ?τεροι των 600 ιστ?τοπων του Υπουργε?ου ?μυνα? στο Κ?εβο και ?λλων ιδρυμ?των υπ?στησαν χιλι?δε? απ?πειρε? διε?σδυση? (hacking), σ?μφωνα με τι? πληροφορ?ε? οι οπο?ε? ε?χαν ομαδοποιηθε? με τ?τλο ?Κινεζικ?? επιθ?σει? στην Ουκρανικ? κυβερνητικ? υποδομ? καθ?? και σε? Ιατρικ? & Εκπαιδευτικ? Δ?κτυα.
[13] Укра?нц? через застосунок ?ППО можуть допомогти зен?тникам збивати ворож? дрони та ракети